Του Νίκου Αντωνάκη,
Το άρθρο 914 του Αστικού Κώδικα αποτελεί τον πλέον θεμελιώδη κανόνα του δικαίου της αποζημιώσεως, καθιερώνοντας την ευθύνη κάθε φυσικού ή νομικού προσώπου να αποζημιώσει όποιον ζημίωσε παράνομα και υπαίτια. Η ευθύνη έτσι διαμορφώνεται κατά κανόνα σε υποκειμενική, με την έννοια ότι για τη γέννησή της προϋποθέτει πταίσμα του ζημιώσαντος. Ωστόσο, υπάρχουν και ορισμένες διατάξεις του Κώδικα, όπως οι ΑΚ 923, ΑΚ 924 και ΑΚ 925, οι οποίες για την εφαρμογή τους δεν προϋποθέτουν κανενός είδους υπαιτιότητα, παρά μόνον την αντικειμενική πλήρωση των όρων τους.
Έτσι, η ευθύνη εδώ διαμορφώνεται σε γνήσια αντικειμενική. Τόσο η ΑΚ 914 όσο και άλλες διατάξεις του δικαίου της αποζημιώσεως καθιερώνουν νόμιμους λόγους της ευθύνης προς αποζημίωση, πηγές δηλαδή υποχρεώσεως του ζημιώσαντος να αποκαταστήσει τη ζημία του ζημιωθέντος. Και όσο τη ζημία την προκαλεί ένα μονάχα άτομο οι διατάξεις αυτές τυγχάνουν άμεσης εφαρμογής. Τι συμβαίνει, όμως, όταν στην πρόκληση της ίδιας ζημίας συμβάλλουν περισσότερα άτομα, είτε υποκειμενικά είτε αντικειμενικά, και πώς θα κατανεμηθεί η ζημία μεταξύ τους;
Την απάντηση στο πρώτο ερώτημα δίνει η διάταξη του άρθρου 926 ΑΚ. Συγκεκριμένα: «Αν από κοινή πράξη περισσότερων προήλθε ζημία ή αν για την ίδια ζημία ευθύνονται παράλληλα περισσότεροι, ενέχονται όλοι εις ολόκληρον. Το ίδιο ισχύει και αν έχουν ενεργήσει περισσότεροι συγχρόνως ή διαδοχικά και δεν μπορεί να εξακριβωθεί τίνος η πράξη επέφερε τη ζημία». Γίνεται εκ πρώτης όψεως φανερή μία κατηγοριοποίηση εκ μέρους του νομοθέτη, στην οποία αρχικά αναφέρεται ο όρος «κοινή πράξη». Στην έννοια αυτή συμπεριλαμβάνονται, όχι μόνο όλες οι μορφές συμμετοχής των οικείων διατάξεων του Ποινικού Κώδικα (συναυτουργία, ηθική αυτουργία, άμεση και έμμεση συνέργεια) οι οποίες προϋποθέτουν δόλο συμμετοχής στο έγκλημα, αλλά καλύπτεται και η αμελής συμμετοχή από την οποία προκύπτει ζημιογόνο αποτέλεσμα.
Έτσι, ο γιατρός Γ που, από αμέλεια, αφήνει δηλητήριο στο γραφείο του και η νοσοκόμα Ν που, επίσης από αμέλεια, το χορηγεί στον ασθενή Α θεωρώντας το φάρμακο και προκαλώντας τη θανάτωσή του, ευθύνονται και πάλι εις ολόκληρον για την αποκατάσταση των ζημιών των συγγενών τους (ΑΚ 928, ΑΚ 932) παρόλο που κανείς από τους δύο δεν ενήργησε δόλια (ΑΚ 926 εδάφιο πρώτο). Περαιτέρω, «κοινή πράξη» θεωρείται η παραυτουργία, η κατάσταση δηλαδή αυτή κατά την οποία δύο ή περισσότερα άτομα επιδιώκουν το ίδιο αποτέλεσμα χωρίς ωστόσο προηγούμενη μεταξύ τους συνεννόηση (π.χ. οι Α και Β εισβάλλουν στο σπίτι του Γ για να τον σκοτώσουν χωρίς να το έχουν σχεδιάσει από κοινού), καθώς και οι περισσότερες εκείνες πράξεις από τις οποίες η κάθε μία δεν θα μπορούσε να οδηγήσει αυτοτελώς στην πρόκληση της ζημίας (π.χ. ο Α πετάει το σπίρτο στη βενζίνη που έχει ρίξει ο Β και ξεσπά πυρκαγιά) ή και θα μπορούσε, αλλά ούτως ή άλλως συνέβαλαν όλες μαζί στην πρόκληση του ίδιου ζημιογόνου αποτελέσματος (π.χ. οι Α και Β μαχαιρώνουν τον Γ ο καθένας από 10 φορές και αυτός υποκύπτει). Πάντως, η τελευταία αυτή περίπτωση θα μπορούσε να υπαχθεί σε μία από τις μορφές συμμετοχής που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Η «παράλληλη ευθύνη» περισσότερων, που επίσης αναφέρεται στην ΑΚ 926, λειτουργεί ουσιαστικά επικουρικά απέναντι στον όρο της «κοινής πράξης», με την έννοια πως ό,τι δεν καλύπτεται από την δεύτερη, θα καλύπτεται από την πρώτη. Έτσι, η εις ολόκληρον ευθύνη του προστήσαντος και του προστηθέντος (ΑΚ 922) δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ποτέ «κοινή πράξη», αφού δεν υπάρχει κάποια, έστω και αμελής, παράλληλη ενέργεια των ζημιωσάντων, αλλά εμπίπτει στην έννοια της «παράλληλης ευθύνης», αφού πρακτικά η ενέργεια του τελευταίου καταλογίζεται και στον προστήσαντα.
Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της παραμέλησης εποπτείας (ΑΚ 923) ή στην ευθύνη περισσότερων συγκυρίων ή συννομέων (ΑΚ 925) κ.ο.κ. Τέλος, στην έννοια της «διαζευκτικής αιτιότητας» (ΑΚ 926 εδάφιο δεύτερο) περιλαμβάνονται εκείνες οι πράξεις που συνέβαλαν μεν στην πρόκληση του ζημιογόνου αποτελέσματος, δεν μπορεί να εξακριβωθεί ωστόσο ποια από αυτές εν τέλει το προκάλεσε. Για παράδειγμα, σε μια συμπλοκή είκοσι ατόμων ο Γ θανατώνεται. Τα υπόλοιπα δεκαεννέα άτομα ευθύνονται εις ολόκληρον για τη θανάτωση αυτή, διότι δεν μπορεί να ειπωθεί με ασφάλεια ποιο μπορεί τελικά να την επέφερε (ΑΚ 926). Πάντως, προϋποτίθεται ότι οι πράξεις ήταν και πρόσφορες να επιφέρουν τη θανάτωση. Έτσι, αν από την ιατροδικαστική εξέταση προκύψει ότι ο Γ πέθανε εξαιτίας πληγών βάθους είκοσι εκατοστών, όσοι είχαν μαχαίρια δέκα εκατοστών θα απαλλαγούν από την αστική τους ευθύνη. Και τούτο, διότι οι μαχαιριές όσων διέθεταν μαχαίρια είκοσι εκατοστών διέκοψαν τον αιτιώδη σύνδεσμο των πράξεων των πρώτων με το ζημιογόνο αποτέλεσμα (τον θάνατο του Γ).
Από τη στιγμή που πληρωθούν οι παραπάνω όροι, επέρχεται η έννομη συνέπεια της ΑΚ 926: η εις ολόκληρον ευθύνη των περισσότερων που προξένησαν τη ζημία. Αυτό ευνοεί ιδιαίτερα τον ζημιωθέντα, αφού μπορεί να στραφεί κατά οποιουδήποτε από τους ζημιώσαντες και να απαιτήσει ολόκληρη την παροχή (ΑΚ 482), μία όμως φορά, αφού η καταβολή του ενός από τους συνοφειλέτες ενεργεί αντικειμενικά έναντι των υπολοίπων (ΑΚ 483).
Έτσι, καλύπτεται και ο κίνδυνος αφερεγγυότητας του οφειλέτη, ο οποίος μπορεί να κινδυνεύει με κήρυξη σε πτώχευση ή να έχει άγνωστη κατοικία στο εξωτερικό. Για παράδειγμα, σε περίπτωση ευθύνης από πρόστηση (ΑΚ 922), ο ζημιωθείς θα προτιμήσει να στραφεί κατά κανόνα κατά του προστήσαντα και να απαιτήσει ολόκληρο το ποσό της αποζημίωσης, αφού αυτός ο τελευταίος είναι συνήθως και ο πιο φερέγγυος. Το ζήτημα κατά πόσο, στη συνέχεια, ο προστήσας θα στραφεί αναγωγικά κατά του προστηθέντος και θα απαιτήσει την αποζημίωση που αναγκάστηκε να καταβάλλει είναι άλλο ζήτημα και ρυθμίζεται από συμφωνία των μερών ή την ΑΚ 927. Συνεπώς, ΑΚ 926 αφορά το ζήτημα της εξωτερικής ευθύνης των προξενησάντων τη ζημία απέναντι σε αυτόν που την υπέστησε, ενώ το άρθρο 927 ΑΚ ρυθμίζει την εσωτερική ευθύνη μεταξύ των περισσότερων συνοφειλετών.
Στο στάδιο κατά το οποίο ένας συνοφειλέτης έχει καταβάλλει όλη την αποζημίωση και πρέπει να την απαιτήσει τώρα ανάλογα από τους υπόλοιπους, αναφέρεται ακριβώς η ΑΚ 927. Κατά παρέκκλιση από τους ορισμούς της ΑΚ 487 («ευθύνη κατά ίσα μέρη»), η ΑΚ 927 καθορίζει το ποσοστό της ευθύνης κάθε συνοφειλέτη με βάση το πταίσμα του (δόλος ή αμέλεια) και, σε περίπτωση που αυτό δεν εξακριβώνεται, η ευθύνη είναι ίση. Πάντως, η λύση αυτή του νομοθέτη δεν είναι και η καλύτερη δυνατή, αφού δεν καλύπτει καν περιπτώσεις όπου για τη γέννηση της ευθύνης δεν απαιτείται καν πταίσμα (ΑΚ 924, ΑΚ 925) και, πάντως, δεν οδηγεί δεν οδηγεί πάντα σε δίκαια αποτελέσματα, καθώς μία αμελής συμπεριφορά μπορεί να προκάλεσε μεγαλύτερη ζημία από μια δόλια. Το κριτήριο συνεπώς της υπαιτιότητας θα πρέπει να συνδυαστεί με το κριτήριο της αιτιότητας, τον αιτιώδη σύνδεσμο δηλαδή κάθε πράξης με το ζημιογόνο αποτέλεσμα που επήλθε. Έτσι, αν ο Α με δόλο έριξε βενζίνη και ο Β άναψε από αμέλεια τσιγάρο είναι φανερό ότι τη φωτιά εν τέλει την προκάλεσε ο Β. Με το συγκερασμό εδώ των δύο κριτηρίων και δεδομένου ότι ο Α έχει βαρύτερο πταίσμα, αλλά ο Β μεγαλύτερη αιτιότητα σε σχέση με το ζημιογόνο αποτέλεσμα θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε σε μία δίκαιη κατανομή της ζημίας κατά ποσοστό 50% στον καθένα.
Γενικότερα, ο βαθμός του πταίσματος στο Αστικό Δίκαιο δεν διαδραματίζει ιδιαίτερο ρόλο, εκτός από ιδιαίτερες εξαιρέσεις (ΑΚ 499), και η ευθύνη συνήθως θεμελιώνεται είτε υπάρχει δόλος είτε αμέλεια. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, το κριτήριο της υπαιτιότητας θα πρέπει να υποχωρήσει σε σχέση με το ορθά προτεινόμενο κριτήριο της αιτιότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κορνηλάκης Πάνος, Ειδικό Ενοχικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2023
- Γιώργος Γεωργιάδης, Συμβολή στη ΣΕΑΚ, άρθρα 914-937, 926-927, Εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλας, 2023
