Του Νίκου Λυκομήτρου,
Μετά την εισαγωγή ενός περιορισμένου καθεστώτος δημοκρατίας και τις προσπάθειες ορισμένων δημοκρατιών να αποσχιστούν, η κυβέρνηση της ΕΣΣΔ προσπάθησε να μεταρρυθμίσει τη δομή της, ώστε να κρατήσει τη χώρα ζωντανή.
Τον Ιούλιο του 1990 ο Γκορμπατσώφ εισηγήθηκε ένα νέο ενωσιακό σύστημα στο κομματικό συνέδριο, και στις 23 Νοεμβρίου 1990 ένα προσχέδιο για τη μεταρρύθμιση της Σοβιετικής Ένωσης στην προτεινόμενη Ένωση Κυρίαρχων Δημοκρατιών υπεβλήθη στο ανώτατο Σοβιέτ της Ένωσης. Τον Ιανουάριο του επόμενου έτους ξεκίνησε η συγγραφή της, η οποία εγκρίθηκε στις 6 Μαρτίου και εστάλη στα κοινοβούλια των δημοκρατιών για επικύρωση. Η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Μολδαβία, η Γεωργία και η Αρμενία δεν συμμετείχαν στη διαμόρφωση της συνθήκης, αφού κινούνταν προς την ανεξαρτησία. Η κατανομή των εξουσιών μεταξύ κεντρικής κυβέρνησης και δημοκρατιών αποτελούσε ένα πρόβλημα, το οποίο δεν επιλύθηκε.
Πάντως, η πρόταση αναθεώρησης της συμφωνίας για την ίδρυση της ΕΣΣΔ (του 1922) ήταν κάτι που προτάθηκε ήδη από το 1988 στην Βαλτική. Αρχικά πάντως, η κυβέρνηση του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ αρνήθηκε τη μεταρρύθμιση της συμφωνίας αυτής υποστηρίζοντας ότι το σοβιετικό σύνταγμα επαρκούσε και δεν ήταν αναγκαία η μεταφορά περισσότερων εξουσιών από την κεντρική κυβέρνηση στις δημοκρατίες, όπως υποστήριξε τον Σεπτέμβριο του 1989.
Πάντως, προς το 1990, ο ίδιος άλλαξε γνώμη και τον Φεβρουάριο δήλωσε ότι ήταν έτοιμος για μεταρρυθμίσεις και αλλαγή των αρμοδιοτήτων της κάθε δημοκρατίας έπειτα από διαπραγμάτευση με την κυβέρνηση. Τον Ιούνιο, το Συμβούλιο της Ομοσπονδίας αποφάσισε να διορίσει ένα συμβούλιο με άτομα από όλες τις δημοκρατίες για να ξεκινήσει το έργο για τη συγγραφή μιας νέας συνθήκης.
Αυτή η εξέλιξη ήρθε, καθώς τα νέα κοινοβούλια που εξελέγησαν το 1990 πίεζαν για περισσότερη αυτονομία, και προς τον Ιούνιο πίεζαν περισσότερο για συνομοσπονδία παρά για μια πιο χαλαρή ένωση.
Τον Νοέμβριο βγήκε το πρώτο προσχέδιο για τη συμφωνία, που περιείχε μια εισαγωγή και τρία τμήματα, ένα για τις θεμελιώδεις αρχές, ένα για τη δομή της ένωσης και ένα για τα όργανα διοίκησης. Το προσχέδιο αφαίρεσε τις αναφορές στο σοσιαλισμό και πρότεινε τη μετονομασία της ένωσης σε Ένωση Κυρίαρχων Σοβιετικών Δημοκρατιών, αναβάθμιση του Συμβουλίου της Ομοσπονδίας σε βουλευτικό όργανο και κατάργηση του Συνεδρίου των Λαϊκών Αντιπροσώπων, αλλά ήταν εκτός πορείας με τις αξιώσεις κυριαρχίας των δημοκρατιών. Επίσης, αναβάθμισε την θέση των αυτόνομων δημοκρατιών. Το προσχέδιο συντάχθηκε κυρίως από την κεντρική κυβέρνηση και όχι με διαβουλεύσεις με τις δώδεκα δημοκρατίες (εκτός Βαλτικής), αν και έδινε κάποιες παραχωρήσεις στις δημοκρατίες. Γενικά, ήταν κατώτερο των προσδοκιών.
Προς το τέλος του 1990, οι βαλτικές χώρες, η Αρμενία και η Γεωργία είχαν οριστικοποιήσει την απόφασή τους να κινηθούν προς την ανεξαρτησία, ενώ στην Ουκρανία φοιτητικές διαδηλώσεις έριξαν την κυβέρνηση και την υποχρέωσαν να μην υπογράψει τη νέα συμφωνία μέχρι την σταθεροποίηση της πολιτικοοικονομικής κατάστασης στη χώρα. Πάντως, ο Γκορμπατσώφ δεν καταλάβαινε ότι η εθνική κινητοποίηση έτρεχε με αρκετά γρήγορο ρυθμό.
Τον Μάρτιο δημοσιεύτηκε το νέο προσχέδιο το οποίο θα έδινε περισσότερες αυτονομίες στις δημοκρατίες αλλά θα διατηρούσε την ομοσπονδιακή δομή της ΕΣΣΔ. Ήταν προϊόν διαπραγματεύσεων των κυβερνήσεων οχτώ δημοκρατιών (της Ρωσίας, της Λευκορωσίας, της Ουκρανίας, της Κιργιζίας, του Ουζμπεκιστάν, του Καζακστάν, του Τουρκμενιστάν και του Τατζικιστάν), κυβερνητικών αξιωματούχων, και αυτόνομων δημοκρατιών, με το Αζερμπαϊτζάν να είναι παρατηρητής. Στις 9 αυτές δημοκρατίες το δημοψήφισμα της 17ης Μαρτίου 1991 ήταν με 76% υπέρ της διατήρησης της Ένωσης.
Καθώς οι Βαλτικές και η Γεωργία κινούταν για ανεξαρτησία, μετά από ένα ταξίδι του Γκορμπατσώφ στην Ιαπωνία στα μέσα Απριλίου, στις 23 του μήνα, ο ίδιος συγκάλεσε τους ηγέτες των δημοκρατιών για να συζητήσουν ένα νέο προσχέδιο που θα αφορά στις σχέσεις της ένωσης και των δημοκρατιών της. Δέχτηκαν οι παραπάνω οχτώ δημοκρατίες και το Αζερμπαϊτζάν. Έτσι ξεκίνησε η λεγόμενη διαδικασία του Νόβο-Ογκάριοβο, από το χωριό κοντά στη Μόσχα στο οποίο έγιναν οι συναντήσεις.
Η νέα συμφωνία της 14ης Αυγούστου μετέφερε την κυριότητα των φυσικών πόρων στις δημοκρατίες και αναγνώριζε την ανωτερότητα των κρατικών νόμων από τους ομοσπονδιακούς, σε συμφωνία με τις διακηρύξεις εθνικής κυριαρχίας των δημοκρατιών. Επίσης, σχεδιαζόταν η εκλογή του προέδρου από τον λαό. Πέντε δημοκρατίες υποσχέθηκαν να επικυρώσουν την συμφωνία τον Αύγουστο, το Αζερμπαϊτζάν, η Κιργιζία και το Τουρκμενιστάν, και η Ουκρανία όταν σταθεροποιηθούν οι συνθήκες. Εντέλει, το πραξικόπημα της συντηρητικής πλευράς του κόμματος ματαίωσε την επικείμενη υπογραφή της συμφωνίας στις 20 Αυγούστου, και παρότι το πραξικόπημα που στόχο είχε να διατηρήσει την ΕΣΣΔ όπως ήταν απέτυχε την επομένη της ημέρας που θα υπογραφόταν η συνθήκη υπό κανονικές συνθήκες, οδήγησε (λόγω και των φόβων για δεύτερο πραξικόπημα) στην κήρυξη ανεξαρτησιών στις δημοκρατίες το επόμενο διάστημα. Δύο μέρες νωρίτερα οι πραξικοπηματίες είχαν μεριμνήσει να αποκόψουν από τον Γκορμπατσώφ την δυνατότητα να επιστρέψει στην Μόσχα έγκαιρα για την υπογραφή της συνθήκης.
Η Ουκρανία κήρυξε ανεξαρτησία στις 24 Αυγούστου και αποφάσισε να κάνει δημοψήφισμα την 1η Δεκεμβρίου (το οποίο πέρασε με μεγάλη πλειοψηφία). Η κατάσταση έγινε πολύ ρευστή, και όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μετά το πραξικόπημα, ο φόβος οδήγησε στην κήρυξη ανεξαρτησίας στις δημοκρατίες.
Πάντως, ο Γκορμπατσώφ προσπάθησε να συνεχίσει την προώθηση της νέας συμφωνίας ως το τέλος. Οι οχτώ δημοκρατίες εκτός της Ουκρανίας προώθησαν ένα ακόμη προσχέδιο υπέρ νέας συμφωνίας που θα διατηρούσε την ένωση. Μάλιστα, οι παραπάνω οχτώ δημοκρατίες (εκτός του Ουζμπεκιστάν) συνέχισαν τις διαπραγματεύσεις και συμφώνησαν σε συνομοσπονδία με το όνομα Ένωση Κυρίαρχων Κρατών, και στις 25 Νοεμβρίου δημοσιεύτηκε το νέο προσχέδιο (με εκπροσώπους του Ουζμπεκιστάν, αλλά όχι του Αζερμπαϊτζάν, να είναι παρόντες). Ο Γκορμπατσώφ συναντήθηκε με τους εκπροσώπους και περίμενε ότι η συμφωνία θα υπογραφόταν. Εντέλει όμως, η συνάντηση κατέληξε σε καυγά και οι δημοκρατίες αναθεώρησαν το κείμενο χωρίς τον Γκορμπατσώφ.
Μετά το ουκρανικό δημοψήφισμα του 1991 (την 1η Δεκεμβρίου) η όποια συζήτηση για την διατήρηση της Ένωσης έχασε το νόημά της, και η Ρωσία, που υποστήριζε τη συνέχιση της ΕΣΣΔ, κινήθηκε για την ανεξαρτητοποίησή της.
Η υπογραφή των συνθηκών Μπελαβιέζα, οι οποίες οδήγησαν στην ντε φάκτο διάλυση της Ένωσης, έγιναν μεταξύ Λευκορωσίας, Ουκρανίας και Ρωσίας στις 8 Δεκεμβρίου 1991. Αν και επικρίθηκαν για την αμφίβολη νομιμότητά τους, η Ένωση είχε ουσιαστικά διαλυθεί, και στις 26 Δεκεμβρίου 1991 επήλθε επίσημα η διάλυση της ΕΣΣΔ. Στις 8 Δεκεμβρίου ιδρύθηκε λόγω της συμφωνίας αυτή η Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών και στις 21 Δεκεμβρίου υπεγράφη το πρωτόκολλο της Άλμα-Άτα, μεταξύ των τριών δημοκρατιών και άλλων οκτώ (Καζακστάν, Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν, Τουρκμενιστάν, Κιργιζία, Αρμενία, Μολδαβία και Αζερμπαϊτζάν) επικυρώνοντας ουσιαστικά αυτό που υπεγράφη λίγες μέρες νωρίτερα.
Η Σοβιετική Ένωση μπορούσε να είχε διασωθεί. Τόσο ο λαός, όσο και η ηγεσία υποστήριζαν τη συνέχιση της Σοβιετικής Ένωσης ως μια δημοκρατική ομοσπονδία κρατών, με σοσιαλιστικό ή μη χαρακτήρα. Τα γεγονότα δείχνουν πως η συνέχιση της ΕΣΣΔ έστω και σε μικρότερο σχήμα (αλλά διατηρώντας τις σημαντικότερες δημοκρατίες- ιδίως την Ρωσία, την Ουκρανία, τη Λευκορωσία και το Καζακστάν) ήταν κάτι που μπορούσε να συμβεί, που δυστυχώς εμποδίστηκε από το πραξικόπημα του 1991, και τις τοπικές πολιτικές ελίτ που συχνά εκμεταλλεύτηκαν τα γεγονότα για να συνεχίσουν τη διατήρησή τους στην εξουσία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Nine Plus One Agreement, soviethistory.msu.edu, Διαθέσιμο εδώ
- Union Treaty, encyclopedia.com, Διαθέσιμο εδώ
