Του Δημήτρη Τσελίκα,
Συνεχίζουμε το αφιέρωμα στις μεγάλες προσωπικότητες των Περσικών Πολέμων. Μετά τον Μιλτιάδη, τον ήρωα του Μαραθώνα, και τον Λεωνίδα, το λιοντάρι των Θερμοπυλών, προχωράμε στον Θεμιστοκλή, τον γίγαντα της Σαλαμίνας. Σε αντίθεση με τους προηγούμενους άνδρες, για τον βίο του Θεμιστοκλή γνωρίζουμε περισσότερα πράγματα, αφού συμπεριλαμβάνεται σε έναν από τους Βίους Παραλλήλους του Πλουτάρχου (με ρωμαϊκό αντίστοιχο τον Κάμιλλο).
Οι Βίοι Παράλληλοι ήταν έργο του Έλληνα ιστορικού και βιογράφου Πλουτάρχου, που αποτελεί μια σειρά βιογραφιών διάσημων Ελλήνων και Ρωμαίων, διευθετημένων ανά ζεύγη, έτσι ώστε να δίνεται έμφαση στις κοινές ηθικές τους αξίες ή αποτυχίες. Οι διασωθέντες Βίοι περιλαμβάνουν 23 ζεύγη βιογραφιών, ενός Έλληνα και ενός Ρωμαίου, όπως επίσης και τέσσερις μεμονωμένους βίους. Στα περισσότερα από τα ζεύγη ακολουθεί σύγκριση των δύο προσωπικοτήτων. Ο Πλούταρχος στο έργο του ξεκαθαρίζει ότι τον ενδιαφέρει το ήθος και ο χαρακτήρας των διάσημων ανδρών και όχι οι μάχες ή άλλα ιστορικά γεγονότα στα οποία έλαβαν μέρος.
Ο Θεμιστοκλής γεννήθηκε το 527 π.Χ. και δεν είχε σπουδαία καταγωγή, ώστε να προδικάζει την δόξα του. Πατέρας του ήταν ο Νεοκλής, άσημος Αθηναίος από τον δήμο των Φρεαρρίων από την Λεωντίδα Φυλή. Μητέρα του ήταν η Αβρότονον, μια γυναίκα από την Θράκη (αν και άλλες πηγές αναφέρουν την Ευτέρπη από την Αλικαρνασσό της Καρίας για μητέρα του). Όπως και να έχει, ο Θεμιστοκλής δεν ήταν γνήσιος Αθηναίος, όπως γίνεται αντιληπτό. Η φιλοδοξία και η πολιτική του ικανότητα φάνηκε ήδη από τα νεανικά χρόνια του. Οι μη γνήσιοι Αθηναίοι γυμνάζονταν σε ένα γυμναστήριο στο Κυνόσαργες, αφιερωμένο στον Ηρακλή, γιατί κι εκείνος δεν ήταν γνήσιος ανάμεσα στους θεούς – έχοντας θνητή μητέρα. Ο Θεμιστοκλής όμως έπεισε νέους από καλές και γνήσιες αθηναϊκές οικογένειες να πηγαίνουν μαζί του στο Κυνόσαργες και να γυμνάζονται, εξαλείφοντας, έτσι, τις διακρίσεις μεταξύ γνησίων και μη Αθηναίων πολιτών.
Ήταν ένας νέος γεμάτος ορμητικότητα αλλά προικισμένος και με σύνεση, η προαίρεσή του όμως τον ωθούσε στις μεγάλες πράξεις και στην πολιτική. Όταν ήταν ελεύθερος από τα μαθήματά του, δεν έπαιζε ούτε έμενε χωρίς να κάνει τίποτε, όπως τα περισσότερα παιδιά, αλλά μελετούσε και συνέθετε ρητορικούς λόγους που τους απήγγειλε στον εαυτό του, με θέμα την κατηγορία ή την υπεράσπιση ενός από τα υπόλοιπα παιδιά. Γι᾽ αυτό συνήθιζε να του λέει ο δάσκαλός του: «Εσύ, παιδί μου, δε θα γίνεις καθόλου κάτι μέτριο, παρά ασφαλώς κάτι μεγάλο, ή καλό ή κακό». Όσα μαθήματα ήταν απλώς ηθοπλαστικά ή διδάσκονταν για κάποια ευχαρίστηση και για να προσδώσουν τις χάρες που αρμόζουν στους ελεύθερους πολίτες τα μάθαινε με οκνηρία και με απροθυμία, ενώ απεναντίας εκείνα που συντελούσαν στη φρόνηση ή παρακινούσαν προς δράση τα αγαπούσε υπερβολικά παρά την ηλικία του, γιατί πίστευε πως ταίριαζαν στη φύση του. Γι᾽ αυτό, εκείνοι που πίστευαν πως είναι μορφωμένοι τον χλεύαζαν σαν αδέξιο, αναγκαζόταν να υπερασπίζει τον εαυτό του με τρόπο απότομο, λέγοντας πως μπορεί να μην ήξερε να κουρδίζει τη λύρα και να παίζει την κιθάρα, ήξερε όμως πώς να κάνει ένδοξη και μεγάλη μια πόλη που θα την παραλάβει μικρή και άδοξη.
Ήταν γενικώς παράφορος και ασυγκράτητος, γιατί, πολλές φορές, χωρίς λογική και πειθαρχία, ακολουθούσε μόνο τη φυσική του παρόρμηση, η οποία έφερνε στις πράξεις του μεγάλες μεταπτώσεις από την μια υπερβολή στην άλλη και πολλές φορές τον ωθούσε στο κακό· όμως, ο ίδιος ύστερα παραδεχόταν τα λάθη του, και μάλιστα έλεγε ότι και τ᾽ άγρια πουλάρια γίνονται άριστα άλογα, όταν πάρουν την ανατροφή και την εξάσκηση που πρέπει. Ένα ακόμη ενδιαφέρον περιστατικό που μας διασώζεται είναι μια συζήτηση που είχε με τον πατέρα του, ο οποίος τον είχε οδηγήσει μια μέρα στην παραλία, στο σημείο όπου άφηναν τα παλαιά πολεμικά πλοία όταν εκείνα δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν άλλο. Ο Νεοκλής του τα έδειξε και του είπε πως το ίδιο πράγμα συμβαίνει και με τους πολιτικούς: Όταν δεν τους χρειάζεται πια, τους παρατά να σαπίσουν μόνοι τους.
Ο νεαρός Θεμιστοκλής όμως ήταν υπέρμετρα φιλόδοξος, και δεν έδινε σημασία σε τέτοιου είδους νουθεσίες. Ήθελε πάντοτε να είναι πρώτος, και αντιμετώπιζε με χαρακτηριστική σφοδρότητα τους εχθρούς του, με κυριότερο όλων τον Αριστείδη τον Δίκαιο. Αριστοκράτης ο τελευταίος, μη γνήσιος Αθηναίος πολίτης ο πρώτος, υπηρετούσαν τα αντίστοιχα συμφέροντα και ως εκ τούτου οι συγκρούσεις τους ήταν συχνότατες. Συν τοις άλλοις, ο Αριστείδης ήταν από την φύση του μαλακός και ακέραιος και δεν επιζητούσε να γίνει αρεστός ούτε να δοξαστεί, παρά πάντα εκείνο που θεωρούσε καλύτερο για το λαό, μαζί με την ασφάλεια και την δικαιοσύνη.
Έτσι, επειδή ο Θεμιστοκλής ωθούσε το λαό σε πολλές τολμηρές ενέργειες και τολμούσε πολλές καινοτομίες, ο Αριστείδης βρισκόταν συχνά στην ανάγκη να του εναντιωθεί, για να εμποδίσει την αύξηση της πολιτικής του δύναμης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της μανίας του για την δόξα ήταν η συμπεριφορά του μετά την Μάχη του Μαραθώνα, στην οποία και πολέμησε (στο μέσον της παράταξης του ελληνικού στρατού). Μετά την μεγαλειώδη νίκη των Ελλήνων και την διαφήμιση της στρατηγίας του Μιλτιάδη, ο Θεμιστοκλής ήταν για πολύ καιρό σκεπτικός, τις νύχτες έμενε άυπνος και σταμάτησε να πηγαίνει στα συνηθισμένα συμπόσια. Όταν κανένας τον ρωτούσε προς τι αυτή η ξαφνική αλλαγή συμπεριφοράς, εκείνος απαντούσε: «Δεν μ’ αφήνει να κοιμηθώ ο θρίαμβος του Μιλτιάδη». Διορατικός καθώς ήταν, εκεί που όλοι οι υπόλοιποι έβλεπαν το τέλος του πολέμου μετά την νίκη στον Μαραθώνα, αυτός είχε καταλάβει ότι δεν ήταν παρά μόνο η αρχή μεγαλύτερων αγώνων, και για αυτόν τον λόγο προετοίμαζε τον εαυτό του και τους πολίτες για να υπερασπιστούν την Ελλάδα.
Μέχρι εκείνα τα χρόνια, οι Αθηναίοι μοιράζονταν μεταξύ τους τα έσοδα από τα μεταλλεία του Λαυρίου. Ο Θεμιστοκλής όμως, στην Εκκλησία του Δήμου, τους έπεισε να χρησιμοποιήσουν αυτά τα χρήματα για να κατασκευάσουν τριήρεις. Επειδή όμως κανείς δεν θα του έδινε σημασία αν τους έλεγε ότι αυτές θα αποτελέσουν το βασικό όπλο εναντίον των Περσών, τους είπε αντ’ αυτού πως έπρεπε να τις χρησιμοποιήσουν στον πόλεμο εναντίον των Αιγινητών, οι οποίοι κυριαρχούσαν στην θάλασσα και είχαν μεγάλη κόντρα με τους Αθηναίους. Έτσι, κατασκευάστηκαν 100 πολεμικά πλοία. Από τότε, σιγά σιγά ο Θεμιστοκλής έπεισε τους Αθηναίους να κατέβουν προς την θάλασσα, αφού έβλεπε πως με το πεζικό τους δεν μπορούσαν να κάνουν πολλά πράγματα, ενώ με το ναυτικό μπορούσαν και να νικήσουν τους Πέρσες και να κυριαρχήσουν στην Ελλάδα. Ο Πλάτων μάλιστα έλεγε πως ο Θεμιστοκλής έκανε τους Αθηναίους από μόνιμους οπλίτες ναυτικούς και θαλασσινούς, και πως τους αφαίρεσε το δόρυ και την ασπίδα και τους περιόρισε στο κουπί και στον πάγκο του ναύτη. Η ιστορία όμως έδειξε πως είχε πολύ μεγάλο δίκιο…
Ο Πλούταρχος μας διασώζει ορισμένα ανέκδοτα που λέγονταν για αυτόν. Μερικοί ισχυρίζονταν ότι ο Θεμιστοκλής ζητούσε με επιμονή να μαζεύει χρήματα, γιατί ήθελε να ξοδεύει γενναιόδωρα· και πράγματι, επειδή του άρεσε να προσφέρει πλούσιες θυσίες και αγαπούσε τη μεγαλοπρέπεια όταν δαπανούσε για τους ξένους, είχε ανάγκη από χρήματα. Άλλοι, αντίθετα, τον κατηγορούσαν για φιλαργυρία και μικροπρέπεια, και λένε πως έφτανε στο σημείο να πουλά ακόμα και τα τρόφιμα που του έστελναν σαν δώρα. Αναφέρουν επίσης πως, όταν ο Διφιλίδης, ο ιπποτρόφος, δεν του έδωσε ένα πουλάρι που του ζήτησε, ο Θεμιστοκλής τον απείλησε ότι γρήγορα θα κάνει το σπίτι του «δούρειον ίππον», δίνοντάς του να καταλάβει πως θα ξεσήκωνε εναντίον του κατηγορίες συγγενών του και δίκες με ανθρώπους του σπιτιού του. Όταν ήταν ακόμη νέος και άσημος, παρακάλεσε θερμά τον Επικλή από την Ερμιόνη, μουσικό που έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από τους Αθηναίους, να δίνει τα μαθήματά του στο σπίτι του, γιατί είχε τη φιλοδοξία να συχνάζει στο σπίτι του πολύς κόσμος.
Ακόμα, λέγανε πως ο Θεμιστοκλής, όταν πήγε κάποτε στην Ολυμπία και βάλθηκε να ξεπεράσει τον Κίμωνα στην πολυτέλεια και στην επίδειξη, προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των Ελλήνων. Γιατί στον Κίμωνα που ήταν νέος και από μεγάλο σπίτι, νόμιζαν ότι έπρεπε να του συγχωρούν τέτοιες πολυτέλειες· αλλά ο Θεμιστοκλής που δεν είχε γίνει ακόμη γνωστός και φαινόταν να περηφανεύεται για πράγματα που δεν είχε και που ήταν ανώτερα από τις δυνάμεις του, κατακρίθηκε για αλαζονεία. Επίσης κέρδισε τη νίκη ως χορηγός σε μια παράσταση τραγωδίας τότε που ο διαγωνισμός των τραγωδιών είχε πια μεγάλη σημασία και καθένας φιλοδοξούσε να νικήσει. Αφιέρωσε μάλιστα και μια εικόνα για ανάμνηση της νίκης του με την εξής επιγραφή: «Ο Θεμιστοκλής ο Φρεάρριος ήταν ο χορηγός, Φρύνιχος ήταν ο ποιητής, Αδείμαντος ο επώνυμος άρχοντας».
Αυτή του η τακτική όμως είχε πράγματι αποτέλεσμα, διότι θυμόταν τα ονόματα όλων των συμπολιτών του και τους προσφωνούσε με αυτά, και γιατί ήταν αμερόληπτος κριτής στις ιδιωτικές τους διαφορές. Έτσι κάποτε και στο Σιμωνίδη από την Κέα, που ζητούσε κάτι όχι σωστό από τον Θεμιστοκλή, όταν ήταν στρατηγός, λέγεται πως του είπε: «Ούτ᾽ εσύ θα ήσουν καλός ποιητής, αν τραγουδούσες παράφωνα, ούτ᾽ εγώ καλός άρχοντας, αν έκανα χατίρια παράνομα». Και άλλη φορά πάλι περιπαίζοντας τον Σιμωνίδη του έλεγε πως δεν έχει μυαλό να κακολογεί τους Κορινθίους που έχουν μία μεγάλη πόλη και να βάζει να του κάνουν την εικόνα του, ενώ είναι τόσο άσχημος. Όταν μεγάλωσε η πολιτική του δύναμη και κατάφερε να κερδίσει την εύνοια του λαού, κατόρθωσε να επικρατήσει το κόμμα του και απομάκρυνε τον Αριστείδη, τον μεγάλο του αντίπαλο, με τον νόμο του εξοστρακισμού.
Συνεχίζεται…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κων. Παπαρρηγόπουλος, «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος 2, Αθήνα: Εκδόσεις Λυμπέρη – Εκδόσεις Οξύ.
- Πλεύρης, Κ. (2012), Οι βάρβαροι (Αναφορά στα Ελληνοπερσικά), Αθήνα: Εκδόσεις Ήλεκτρον.
- Ηρόδοτος Αλικαρνασσεύς, Ιστοριών Η’ – Ουρανία (2012), μτφρ. Τζαφερόπουλος Α., Αθήνα: Βιβλιοθήκη Των Ελλήνων – Γεωργιάδης.
- Biographies – Οι μεγάλοι όλων των εποχών, τόμος 1: Αρχαιότητα, Αθήνα: Εκδόσεις Δομή Α.Ε.
- Θεμιστοκλής: Η μεγαλύτερη ιδιοφυΐα της αρχαιότητας, ekivolos.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Themistocles, worldhistory.org, Διαθέσιμο εδώ
- Themistocles: Champion of Athenian Sea Power, usni.org, Διαθέσιμο εδώ
- Themistocles, livius.org, Διαθέσιμο εδώ
- Themistocles, pbs.org, Διαθέσιμο εδώ
