Της Ευθυμίας Γκαμπέση,
Ο συγγραφέας του βιβλίου, Θάνος M. Βερέμης, γεννήθηκε στην Αθήνα και είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τελείωσε τις σπουδές του στη Βοστώνη και στην Οξφόρδη, καθώς υπήρξε και εταίρος έρευνας στο Διεθνές Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών του Λονδίνου. Ακόμα, την επίσκεψή του έκανε ως καθηγητής στα μεγάλα πανεπιστήμια του Χάρβαρντ, Πρίνστον, Οξφόρδης, L.S.E., στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και στο University of Illinois. Μάλιστα, στο Fletcher School of Law & Diplomacy της Βοστώνης αναδείχθηκε και ως πρώτος καθηγητής κατά τα έτη 2001-2003. Επιπρόσθετα, αποτέλεσε ιδρυτής του ΕΛΙΑΜΕΠ (Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής) και από το 2004 ως το 2010 κατείχε την ιδιότητα του Προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας (ΕΣΥΠ). Έχει γράψει αρκετά βιβλία τόσο στα ελληνικά, όσο και στα αγγλικά.
Το βιβλίο, στο οποίο θα γίνει αναφορά στη συνέχεια, τιτλοφορείται Μικρή ιστορία της Μικρασιατικής Καταστροφής και κυκλοφόρησε το 2022 από τις Εκδόσεις Πατάκη, από τις οποίες κυκλοφορούν κι άλλα έργα του όπως είναι: Βαλκάνια, από τον 19ο ως τον 21ο αιώνα, Νεότερη Ελλάδα, Μια ιστορία από το 1821 και άλλα.
Το βιβλίο που κρατάμε στα χέρια μας μάς εξιστορεί με χρονολογική σειρά και περιεκτικό λόγο τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν από την αρχή της Μικρασιατικής Καταστροφής μέχρι την εποχή της Δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά το 1936 στην Ελλάδα, καθώς δεν είναι λίγες και οι αναφορές που γίνονται στα γεγονότα που λάμβαναν χώρα την ίδια στιγμή σε άλλες, άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενες χώρες, που με τη σειρά τους επηρέαζαν τα δρώμενα στη μικρή μας Ελλάδα. Παράλληλα, με βάση την ευρέως γνωστή έκβαση της Μικρασιατικής Καταστροφής, ανακύπτουν ερωτήματα όπως η ύπαρξη άλλης πιθανής λύσης, διαφορετικής από αυτής που προέκυψε το σκοτεινό 1922. Ακόμα, ο συγγραφέας δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί εάν η υποχώρηση του ελληνικού στρατού και η φυγή των Μικρασιατών Ελλήνων με μεγάλες απώλειες αμάχων ήταν, άραγε, δυνατόν να αποφευχθούν. Μία πράξη ανταλλαγής πληθυσμών υπό ομαλές συνθήκες θα ήταν αδύνατη, γιατί όποιος πολιτικός την επιχειρούσε θα αντιμετώπιζε το μένος του λαού και, ενδεχομένως, την πολιτική του καταδίκη.
Ταυτόχρονα, οι ερωτήσεις οδηγούν και σε συμπεράσματα για διάφορα θέματα και πτυχές του συμβάντος, κυρίως για τον τρόπο διαχείρισης της κατάστασης από τους επικεφαλής, όπως για παράδειγμα: Ήταν, άραγε, άστοχη η ενέργεια του Βενιζέλου να φέρει ελληνικές δυνάμεις στη Σμύρνη το 1919; Πριν απαντήσουμε στην παραπάνω ερώτηση, οφείλουμε να λάβουμε υπόψη μας πως το Κίνημα των Νεότουρκων εκείνη την περίοδο, με αρχηγό του τον Κεμάλ Ατατούρκ, εξαπλωνόταν ραγδαία σε όλη την επικράτεια και καθώς βασικός του στόχος ήταν να απομακρύνει κάθε ξένο στοιχείο, οι αντίξοες συνθήκες ζωής για τους Έλληνες και για τις υπόλοιπες εθνικές μειονότητες ανάγκασαν τους ιθύνοντες πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς να λάβουν δράση για τη σωτηρία τους. Η Ελλάδα έπρεπε να επιλέξει ανάμεσα στη σιωπή και την ανταπόκριση στα αιτήματα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Ωστόσο, ο πόλεμος Ελλήνων και Τούρκων σε τουρκικό έδαφος κατέστησε την τύχη των Ελλήνων στη Μικρά Ασία δυσμενή…
Αρχικά, η συμμαχική εντολή για κατάληψη της Σμύρνης αποτέλεσε σχέδιο του Ελευθερίου Βενιζέλου, προκειμένου η Ελλάδα να οδηγηθεί μελλοντικά και στην απόκτηση της Κωνσταντινούπολης, απορρίπτοντας την ιδέα για απευθείας κατάκτηση της τελευταίας. Στο εγχείρημα αυτό, θερμοί ήταν και οι Άγγλοι σύμμαχοι (π.χ. Henry Willson). Ωστόσο, έναν χρόνο αργότερα, και αφού έχει υπογραφεί η Συνθήκη των Σεβρών (1919) που αναγνωρίζει την Ελλάδα ως «τη χώρα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών», οι εκλογές του 1920 διώχνουν τον Βενιζέλο από την εξουσία, καθώς, επίσης, διεξάγεται δημοψήφισμα από τον Δημήτριο Ράλλη για επαναφορά του Βασιλιά Κωνσταντίνου στον θρόνο. Οι εξελίξεις αυτές προκαλούν μεγάλο αντίκτυπο και στον στρατό.
Ακολούθησαν επιχειρήσεις εναντίον του Κεμάλ, ενώ ο ίδιος ο Βενιζέλος είχε αλλάξει τις θέσεις του από τις παραμονές της εκστρατείας στον Σαγγάριο και συμβούλευε τους οπαδούς του να αναζητήσουν την απεμπλοκή από την εκστρατεία. Έπειτα, η μεγάλη εσωτερική πολιτική κρίση που θύμιζε τον Εθνικό Διχασμό του 1916, οδήγησε, μεταξύ άλλων, και στην κατάρρευση του μετώπου, παρά τη βοήθεια που προσέφεραν οι Ιταλοί σύμμαχοι.
Ο αποδιοπομπαίος τράγος για την αποτυχία του ελληνικού στρατού στο Μικρασιατικό μέτωπο αποτέλεσε η «Δίκη των έξι». Πρόκειται για τη δίκη οκτώ κατηγορουμένων στρατιωτικών, εκ των οποίων οι έξι καταδικάστηκαν σε θάνατο. Στην πραγματικότητα, η εκτέλεση αυτών των προσώπων που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για την καταστροφή, ήταν ένας τρόπος για να κατευναστούν τα πνεύματα και να εξυπηρετηθούν πολιτικές σκοπιμότητες. Λίγα χρόνια αργότερα, τον Ιούλιο του 1923, υπογράφεται και η Συνθήκη Ειρήνης της Λοζάνης. Στο μεταξύ, στην ελληνική επικράτεια, γεννιέται το Σ.Ε.Κ.Ε. (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος), το οποίο μετονομάζεται τον Νοέμβριο του 1924 σε Κ.Κ.Ε. (Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος).
Η ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποτέλεσε μία μακρά και επίπονη διαδικασία, με αμέτρητους ανθρώπους να εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και με σημαντικές δυσκολίες στην προσαρμογή τους. Οι πολιτισμικές και πολιτικές ακρότητες και διαφοροποιήσεις εμπόδιζαν την ένταξη και ενσωμάτωση των πληθυσμών. Ο τουρκικός εθνικισμός δεν αναγνώριζε τους μουσουλμάνους της Ελλάδος ως Τούρκους, ενώ στην Ελλάδα οι πρόσφυγες χαρακτηρίζονταν ως «τουρκόσποροι». Ωστόσο, είναι γεγονός η θετική επιρροή και ο καταλυτικός ρόλος που άσκησε το προσφυγικό στοιχείο στην ανάπτυξη της ελληνικής τέχνης. Αργότερα, το 1930 υπογράφεται το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας και το 1933 η Εγγύηση των κοινών συνόρων.
Ο Μεταξάς, ο οποίος αρνήθηκε να δεχθεί την αρχιστρατηγία από τους Γούναρη και Θεοτόκη, εξηγούσε στους ομοϊδεάτες του ότι το εγχείρημα που είχαν αναλάβει ήταν ανέφικτο. Αν λάβουμε υπόψη τον τουρκικό εθνικισμό από την εμφάνιση των Νεότουρκων, θα ήταν αδύνατον, δεδομένου του αριθμού των Ελλήνων κατοίκων έναντι εκείνου των Τούρκων, να κρατηθούν στη Μικρά Ασία.
Τέλος, η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν αναμφίβολα ολέθρια για τους ξεριζωμένους Έλληνες που έφτασαν ως ενδεείς και κατατρεγμένοι πρόσφυγες στη χώρα της καταγωγής τους. Για την κατοπινή εξέλιξη της Ελλάδας όμως, αυτή η μετάγγιση ανθρώπινου δυναμικού από τη Μικρά Ασία είχε ευεργετικά αποτελέσματα, ιδίως στην οικονομία, στα γράμματα, στις τέχνες, στον εκσυγχρονισμό της χώρας και στην πολιτισμική της ενότητα.
