Της Μαριτίνας Χτενά,
«Όμορφο είναι ό,τι αρέσει» έλεγε ο Τολστόι, κάτι που αποτελεί έναν λιτό και νευροβιολογικά εύστοχο ορισμό της ομορφιάς. Σκεφτείτε πόσες φορές δεν λέμε ότι κοιτάζοντας έναν όμορφο πίνακα ξεκουράζονται τα μάτια και το μυαλό μας; Η ομορφιά ασκεί πάνω μας μεγάλη δύναμη, γι’ αυτό και έχει υμνηθεί σε όλες τις εποχές. Από τους πρώτους νοήμονες κάτοικους του πλανήτη που κατάφεραν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους μέσω της λεγόμενης «πρωτόγονης» ζωγραφικής μέχρι τα σημερινά graffiti, η τέχνη συνεχίζει να αποτελεί μέσο εκδήλωσης της δημιουργικής φαντασίας των ανθρώπων. Ωστόσο, τι ακριβώς συμβαίνει όταν κοιτάζουμε έναν πίνακα ζωγραφικής; Ποια εγκεφαλικά κυκλώματα ενεργοποιούνται; Και γιατί το οπτικό σύστημα του θεατή μπορεί να αναγνωρίσει την προφανή και ουσιαστική αλήθεια του οράματος του ζωγράφου; Η απάντηση βρίσκεται σε έναν ανερχόμενο κλάδο της νευροεπιστήμης με το όνομα νευροαισθητική.
Τι είναι η Νευροαισθητική;
Είναι ένα νέο πεδίο έρευνας, στόχος του οποίου είναι να διερευνήσει την εγκεφαλική δραστηριότητα που βρίσκεται στη βάση της δημιουργικότητας και της απόλαυσης της τέχνης. Η θεμελιώδης παραδοχή της είναι το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας, που προκύπτει από τη δραστηριότητα του εγκεφάλου και υπακούει στους νόμους του. Γι’ αυτό και μόνο, αν κατανοήσουμε τις νευροβιολογικές βάσεις της δημιουργικότητας και της καλλιτεχνικής εμπειρίας θα μπορέσουμε να αναπτύξουμε μια έγκυρη αισθητική θεωρία.
Βασικό, λοιπόν, αξίωμα της νευροαισθητικής είναι ότι κάθε αισθητική εμπειρία επιτελείται από τον ανθρώπινο νου, ο οποίος συνδέεται με τις δομές και τις δυνατότητες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Άρα, τόσο η καλλιτεχνική δημιουργία όσο η αισθητική απόλαυση καθορίζονται από τη βασική οργάνωση του εγκεφάλου μας. Η επιστημονική αυτή έρευνα δημιουργεί τον φόβο μήπως από τις επιστημονικές αναλύσεις χαθεί η μαγεία της ομορφιάς των έργων τέχνης. Υποστηρίζοντας, όμως, ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει ο κ. Θανάσης Ντινόπουλος, καθηγητής του ΑΠΘ, λέει ότι «οι περισσότεροι δεν έπαψαν να θαυμάζουν ένα ουράνιο τόξο παρότι κατανοούν τις φυσικές προϋποθέσεις των εμφανίσεών του». Το ίδιο ισχύει και με την απόλαυση έργων τέχνης.
Πρώτη Αναφορά
Ημερομηνία γέννησης της νευροαισθητικής θεωρείται το 1994, όταν δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Brain το άρθρο των Mathew Lamb και Semir Zeki με τίτλο «Η Νευρολογία της κινητικής τέχνης». Σε αυτό το άρθρο οι δύο Βρετανοί ερευνητές εξαγγέλλουν ότι «Κάθε οπτική τέχνη οφείλει να υπακούει στους νόμους του οπτικού συστήματος του εγκεφάλου». Τα επόμενα χρόνια ο Zeki, ήδη διάσημος από τις πρωτοποριακές μελέτες του για τη δομή και τη λειτουργία του οπτικού εγκεφάλου, θα προπαγανδίσει όσο κανένας άλλος τη δυνατότητα, αλλά και την αναγκαιότητα ανάπτυξης του κλάδου. Θα υποστηρίξει με μελέτες ότι υπάρχει μέτρο για την ομορφιά, καθώς έχει εντοπίσει έναν αντικειμενικό «δείκτη», ο οποίος φανερώνει εάν ο καθένας μας εκλαμβάνει ένα έργο τέχνης ως ωραίο ή άσχημο. Η ανακάλυψή του ταράζει τα νερά και επιβεβαιώνει τον Πλάτωνα, αποδεικνύοντας ότι η εμορφιά βρίσκεται στα μάτια εκείνου που την κοιτάζει. Μόνο που τελικά για τον Zeki η εμορφιά δεν βρίσκεται στα μάτια μας, αλλά στον εγκέφαλό μας.
«Όλα έχουν ομορφιά αλλά δεν τη βλέπουν όλοι» -Κομφούκιος
Η περισσότερο μελετημένη τέχνη από τη νευροαισθητική είναι η ζωγραφική. Ο ιδρυτής του κλάδου έχει συμβάλει καθοριστικά στη μελέτη του οπτικού συστήματος και κατά συνέπεια η ζωγραφική και τα αντίστοιχα αριστουργήματα που την αισθητοποιούν είχαν και έχουν γι’ αυτόν ένα άμεσο ενδιαφέρον, καθώς ο Zeki μελετά ιδιαίτερα τη χρωματική αίσθηση και την κίνηση των μορφών. Επίσης, μείζονες ζωγράφοι του 19ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο Σεζάν (1839-1906) ή ο Βαν Γκόνγκ (1853-1890) είχαν, όπως μας δείχνουν σήμερα οι μελετητές, κατανοήσει νωρίτερα από τους νευροεπιστήμονες κάποιες θεμελιώδεις παραδοχές της νευροαισθητικής, τις οποίες υλοποίησαν στις ζωγραφικές δημιουργίες τους. Συνεπώς, ένα εικαστικό έργο τέχνης κατανοείται μέσα από τη δράση του εγκεφάλου δια του οπτικού συστήματος με τη θεμελιώδη εξωτερική συνδρομή του φωτός. Ανακαλύφθηκε ότι το οπτικό μας σύστημα αναγνωρίζει με μεγαλύτερη ευχέρεια μια γραμμή, παρά ένα καμπυλώδες σώμα, όπως και ότι αντιδρά αμεσότερα σε μια κάθετη από μια οριζόντια γραμμή. Ακόμη, αντιδρά πιο γρήγορα σε ένα καθαρό χρώμα παρά σε μια μίξη χρωμάτων.
Ειδικότερα, στην όραση η περιοχή του οπτικού φλοιού που έχει τον κεντρικό ρόλο είναι η λεγόμενη V1 που ειδικεύεται στην αντίληψη και επεξεργασία σχημάτων. Στον φλοιό του εγκεφάλου υπάρχει μεγαλύτερη εξειδίκευση. Για παράδειγμα, ορισμένα κύτταρα αντιδρούν μόνο σε κάθετες ράβδους φωτός, ενώ άλλα αντιδρούν μόνο σε οριζόντιες ράβδους. Ομοίως, στην περιοχή V4 υπάρχουν κύτταρα που αναγνωρίζουν το χρώμα, ενώ στη V5 υπάρχουν κύτταρα για την αναγνώριση της κίνησης. Με βάση τα παραπάνω, καταλήγουμε στα συμπεράσματα πως αντιλαμβανόμαστε εκείνες τις πτυχές μιας εικόνας που σχετίζονται με το συναίσθημα, προτού αντιληφθούμε πτυχές που σχετίζονται με τη μορφή. Επίσης, αντιλαμβανόμαστε πρώτα το χρώμα παρά τη μορφή με διαφορά 0.1 δευτερόλεπτα.
«Τα ωραία πράγματα δεν αντέχουν την περιγραφή» -Γκυστάβ Φλωμπερ
Ο Zeki στα πειράματά του αποφάσισε να διαχωρίσει την τέχνη από την ομορφιά, εστιάζοντας μόνο στην τελευταία. Έτσι, αποφάσισε να βάλει κάθε εθελοντή στον εγκεφαλικό τομογράφο και να καταγράψουν την αντίδραση του εγκεφάλου του, όταν ερχόταν σε επαφή με κάτι το οποίο θεωρούσε όμορφο. Επέλεξε ακουστικά και εικαστικά έργα, ξένα ως προς τον καθένα, για να αποκλειστούν άλλες επιρροές. Οι εθελοντές είδαν εικαστικά έργα διαφόρων κατηγοριών και άκουσαν μουσικά κομμάτια. Στη συνέχεια βαθμολόγησαν με βάση πόσο όμορφα τους φάνηκαν από το 1 ως το 9, ξαναήρθαν σε επαφή μαζί τους και υποβλήθηκαν σε λειτουργική μαγνητική τομογραφία, ώστε να εξασφαλιστεί τη δραστηριότητα του εγκεφάλου τους ανάλογα με τον βαθμό ομορφιάς. που είχε δώσει ο καθένας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι εκτός από τις αναμενόμενες περιοχές του οπτικού και ακουστικού συστήματος, υπήρχε ένα συγκεκριμένο σημείο το οποίο άναβε, όταν κάποιος έβλεπε ή άκουγε ένα έργο που είχε χαρακτηρίσει ωραίο. Αυτό βρίσκεται στον έσω κοχλιακό μετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή που ανήκει στα «κέντρα ανταμοιβής» του εγκεφάλου.
«Για να χαρακτηρίσεις κάτι όμορφο, πρέπει να σου προκαλεί θαυμασμό και ευχαρίστηση.» -Βολταίρος
Οι νευροεπιστήμονες θεωρούν ότι είναι αδύνατον να επικρατήσει μια μορφή τέχνης και να καθιερωθεί σαν αντικείμενο ιστορικής σημασίας, αν το νευρικό μας σύστημα δε μπορεί να ανταποκριθεί με επάρκεια και κυρίως, αν το νευρικό μας σύστημα δε λαμβάνει ικανοποιητική ανταμοιβή από αυτή την προσπάθεια. Οι σύγχρονες μέθοδοι απεικόνισης του εγκεφάλου έχουν επιτρέψει στους επιστήμονες να διαπιστώσουν πολλά για την έντονη δραστηριότητα στον κόγχο-μετωπιαίο φλοιό, που βρίσκεται στον προμετωπιαίο λοβό, κατά την οπτική παρατήρηση όμορφων έργων τέχνης. Αυτό το τμήμα του εγκεφάλου συνδέεται με τη λήψη αποφάσεων, την ανταμοιβή, τη χαρά, την ηδονή και την αισιοδοξία. Συνεπώς, μια βασική υπόθεση, που απασχολεί τους νευροεπιστήμονες είναι ότι από τα όμορφα έργα τέχνης, ο άνθρωπος αποκομίζει ως ανταμοιβή τα παραπάνω αισθήματα και αυτό σχετίζεται με τη νευρωνική μας υποδοχή. Ακόμη, οι νευρώνες κάτοπτρα είναι διασκορπισμένοι σε διάφορα τμήματα του εγκεφάλου και ελέγχουν την κίνηση και την συναισθηματική ταύτιση. Όταν λοιπόν, βλέπουμε ένα έργο τέχνης που κάνει κάτι παρόμοιο με εμάς, δημιουργείται ένα είδος ταύτισης ανάμεσα στα συναισθήματα των θεατών και των καλλιτεχνών.
Συνεπώς, σύμφωνα με τον Zeki η ανώτερη αίσθηση της αισθητικής στον άνθρωπο και η μαγεία που ασκεί το ωραίο, ίσως να αποτελεί προϊόν ενός μεγάλου αφηνιασμένου εγκεφάλου, που παρουσίασε μια έκρηξη σε μέγεθος και πολυπλοκότητα τα τελευταία τρία εκατομμύρια χρόνια. Η νευροαισθητική ανακάλυψε μέχρι τώρα τις νέες αυτές περιοχές του εγκεφάλου, που χρησιμοποιούνται για εξελιγμένες συμπεριφορές, μεταξύ των οποίων και η απόλαυση της ομορφιάς. Άλλωστε, όπως υποστήριζε και ο Καντ, η ικανοποίηση που απορρέει από την ομορφιά «είναι η μόνη ανιδιοτελής και ελεύθερη ικανοποίηση».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Νευροαισθητική και Βιολογία της Τέχνης, anagnostouli.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Νευροαισθητική: η ομορφιά είναι εγκεγαλική ή δεν υπάρχει, efsyn.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Σύντομη αναφορά στην νευροαισθητική, blogs.sch.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Η επιστήμη των αισθητικών απολαύσεων, art.mag.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Μπορεί η ομορφιά να μπεί στην ζυγαριά, alfavita.gr. Διαθέσιμο εδώ
