Του Γιάννη Μάρκελλου,
Προκειμένου να κατανοήσουμε την ανάπτυξη του μινωικού ανακτόρου της Ζάκρου στην Κρήτη, σκόπιμη κρίνεται η αναφορά στη σύνδεση της Ζάκρου με τον υπόλοιπο Μινωικό κόσμο. Η ανεπτυγμένη εμπορική δραστηριότητα μαζί με την πολιτισμική και κοινωνική δράση του μινωικού ανακτόρου καθιστούν σαφές ότι πρόκειται για μια ανθηρή κοινωνία. Πρώτα, θα αναλυθεί διεξοδικώς η εμπορική δραστηριότητα που οφείλεται στη φυσική θέση του ανακτόρου, μετέπειτα η πολιτισμική της υψηλής αντίληψης και τέλος, η κοινωνική λειτουργία του ανακτόρου που αποτελούσαν διαύλους επικοινωνίας όχι μόνο εντός του ελληνικού χώρου, αλλά και πέραν αυτού.
Κατά την ύστερη Μινωική περίοδο σηματοδοτούνται ριζικές αλλαγές στον χαρακτήρα της τοπικής εγκατάστασης. Αρχικά, σε οικονομικό επίπεδο κατά την ύστερη Μινωική περίοδο θα επικρατήσει μια τάση συγκεντρωτισμού, ένα είδος κεφαλαιοποίησης της αγοράς, αφού τα αγγεία, τα αντικείμενα γοήτρου, οι πρώτες ύλες, τα εργοστάσια βρίσκονται εντός του χώρου του ανακτόρου. Ο τύπος αυτός της κεφαλαιοποίησης της αγοράς έρχεται σε αντιδιαστολή με την περίοδο που προηγήθηκε της ίδρυσης ύστερου Μινωικού ανακτόρου. Τότε, επικρατεί μία φιλελεύθερη στάση στην παραγωγή όσον αφορά την κατανομή της εντός της κοινότητας. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που πρέπει να επισημάνουμε είναι το γεγονός ότι τα αντικείμενα γοήτρου βρίσκονται στα χέρια των ιδιωτών. Επομένως, αυτή η αρκετά σαφής αλλαγή στην πολιτική της αγοράς έχει και ανάλογη μεταβολή στην πολιτική εικόνα στο εσωτερικό της εγκατάστασης. Τέλος, πρέπει να τονιστούν οι οικονομικές δοσοληψίες ανάμεσα στις δύο περιοχές αυτό οφείλεται στην προσπάθεια της Κνωσού ως κυρίαρχου κέντρου να μπορεί να ελέγχει και τα υπόλοιπα ανάκτορα, καθιστώντας, ταυτόχρονα, και την πολιτική αλληλεξάρτηση τους.
Η στρατηγική θέση του ανακτόρου της Ζάκρου για το εμπόριο
Οι περίοδοι των παλαιών και των νέων ανακτόρων αντιπροσωπεύουν με ενάργεια τόσο τα κινητά όσο και τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Ο Ν. Πλάτωνας έφερε στο φως αρχιτεκτονικά ευρήματα που καταλαμβάνουν έναν χώρο 25.000 μέτρων και 12.000 κινητά ευρήματα. Όλα αυτά μαρτυρούν την ιστορική πορεία του μινωικού ανακτόρου, αλλά δείχνει ότι οι δύο αυτές περίοδοι έπαιζαν καταλυτικό ρόλο για τη «λιμενική εγκατάσταση» της Ζάκρου που καθόρισε την οικονομική ανάπτυξη ολόκληρης της Κρήτης. Ο φυσικός όρμος που φαίνεται ότι καθιστούσε την Ζάκρο ιδιαίτερα ασφαλή της έδωσε τη δυνατότητα εξωστρέφειας και αποτέλεσε το ξεκίνημα των μινωικών πλοίων για τις χώρες της ανατολικής Μεσογείου Κύπρο, Συρία, Μεσοποταμία, με τις οποίες η Μινωική Κρήτη είχε αποκτήσει πολιτισμικές και εμπορικές σχέσεις. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι η Ζάκρος ήταν σε ευνοϊκή θέση, για αυτό και κυρίως η Κνωσός προσπαθούσε να τη θέσει υπό την κυριαρχία της. Τέλος, παρατηρείται ότι αυτή η έντονη δραστηριοποίηση ήταν αποτέλεσμα της πολιτικής ολόκληρης της Μινωικής Κρήτης λόγω της γειτνίασης και με τα υπόλοιπα νησιά, αλλά και με την ευρύτερη μεσόγειο.
Η οικονομική ευημερία μέσα από την κεραμική
Μέσα από την κεραμική δεν διαφαίνονται μόνο στοιχεία πολιτισμού, αλλά και πληροφορίες που αποσαφηνίζουν την οικονομική τους συμπεριφορά. Αρχικά, βλέπουμε ότι κατά την περίοδο 1.900- 1.700 παρατηρείται μια οικονομική άνθηση που γίνεται κατανοητό μέσα από τα ευρήματα κεραμικής. Αφού, λοιπόν η Ζάκρος οικονομικά έχει μία δυναμική ανιχνεύονται και στοιχεία εξειδίκευσης. Μπορεί να υπάρχει μια εξάλειψη του «καμαραϊκού ρυθμού», σε αντίθεση με μία προσπάθεια διακόσμησης τοπικής τεχνοτροπίας. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν ότι αυτή η αυτοτέλειά της συσπειρώνει και την πολιτική και οικονομική ανάπτυξη που στηρίζεται κυρίως στο θαλάσσιο εμπόριο. Τέλος, η κατασκευή αγγείων από πολύτιμα μέταλλα και η τεχνοτροπία προσιδιάζουν μια οικονομική πολιτική ιδιαίτερα ακμάζουσα.
Η παραγωγή εντός του Μινωϊκού ανακτόρου της Ζάκρου
Στη δυτική πλευρά του ανακτόρου στεγάζονταν τα εργαστήρια όπου κατασκευάζονταν διάφορα αντικείμενα. Η εύρεση πολύτιμων υλικών μαρτυρεί ότι υπήρχε μια έντονη προσπάθεια των καλλιτεχνών να αποδώσουν εργαλεία, αγγεία και διάφορα άλλα αντικείμενα με υψηλή καλλιτεχνική και τεχνολογική αρτιότητα με βάση τα δεδομένα της εποχής. Παρ’ όλα αυτά, διαφαίνεται και ένας συγκεντρωτισμός όπου ορισμένοι πόροι πήγαιναν στην κρατική αρχή. Επιπροσθέτως, απολάμβανε το ανάκτορο τη δυνατότητα εκμετάλλευσης της γης. Έντονη είναι η δραστηριοποίηση όσον αφορά τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Πρέπει να επισημανθεί ότι το ανακτορικό συγκρότημα δεν κατείχε βιοτεχνικές εγκαταστάσεις, αλλά ότι η αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή ήταν έργο των ιδιωτών, η γεωργική παραγωγή δεν ήταν η κύρια πηγή εσόδων. Ένα σημαντικό κτίριο, η «έπαυλη της επάνω Ζάκρου», φαίνεται ότι είχε αγροτικό χαρακτήρα και αυτό εντοπίζεται αρχαιολογικά λόγω των μεγάλων αποθηκών με πίθους και υπήρχε η παραγωγή κρασιού. Τέλος, τοιχογραφίες που εναρμονίζονται με εκείνες της Κνωσού αποδεικνύουν ότι η καλλιτεχνική παραγωγή είχε κέντρο της την Κνωσό, προσδίδοντας έτσι μία διαφορετική πολιτική σημασία.
Η έντονη θρησκευτικότητα των ενοίκων της Ζάκρου
Η θρησκευτικότητα αναμφίβολα ενδιέφερε τους ανθρώπους όλων των εποχών. Στη Ζάκρο διακρίνεται η έντονη συμμετοχή των ενοίκων του ανακτόρου σε τελετουργίες, κάτι που γίνεται κατανοητό μέσα από την αρχιτεκτονική του ανακτόρου. Στην περίπτωση της Ζάκρου δεν φαίνεται να υπάρχει η άκριτη αποδοχή θρησκευτικών ιδεών, αλλά ότι η θρησκευτικότητα συνδέεται με την αγάπη των Μινωιτών για τη φύση. Είναι έντονα φανερό το γεγονός ότι ο τελετουργικός χαρακτήρας της Ζάκρου αφορά τις ανώτερα κοινωνικά τάξεις. Είναι ευρέως κατανοητό πως πρόκειται για μια κοινωνική ιεραρχία όπου ο ηγεμόνας έχει τον ρόλο του Αρχιερέως, συνεπώς και του προεξάρχοντος των λατρευτικών συνάξεων συναποτελούμενος από ιερείς είτε άνδρες είτε γυναίκες.
Η καλλιτεχνική δημιουργία εντός του ανακτόρου
Το Ανάκτορο φαίνεται ότι στη διαχρονία του άφησε αποτυπώματα υψηλής καλλιτεχνίας. Αυτό γίνεται εμφανές από την κεραμική που ανιχνεύθηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα υψηλής καλλιτεχνικής αντίληψης είναι μια εγχάρακτη πρωτομινωική πυξίδα με λαβή σε σχήμα ξαπλωμένου σκύλου, από ταφή που βρέθηκε στο φαράγγι της Ζάκρου. Η εγχάρακτη διακόσμηση, η άρτια απόδοση του ξαπλωμένου σκύλου, η ευρύτατη παιδεία του λιθοξόου καλλιτέχνη που συνεπάγεται με φυσικό χάρισμα σηματοδοτούν μια ιδιαίτερα ακμαία καλλιτεχνική παιδεία. Στη Ζάκρο αναπτύχθηκε και ο επονομαζόμενος «Λευκός Ρυθμός» που γίνεται αντιληπτός από μια σειρά αγγείων, κυπέλλων και γενικότερα από αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Οι ειδικοί θεωρούν ότι αυτή η τεχνική αναπτύχθηκε στην Ανατολική Κρήτη. Μια πτυχή της καλλιτεχνικής δραστηριότητας της Ζάκρου που πρέπει να μας κάνει εντύπωση είναι η έλλειψη ευρημάτων όσον αφορά τον «καμαραϊκό ρυθμό». Πρόκειται, μάλλον για αντικείμενα πολυτελείας που τα είχαν στην κατοχή τους πιθανώς ανώτερες τάξεις.
Ένα άλλο δείγμα υψηλής δεξιοτεχνίας είναι ρυτό από «ορεία» και ίσως πρόκειται για το καλύτερο καλλιτεχνικά σε ολόκληρο τον μινωικό κόσμο. Φαίνεται ότι υπάρχει μια υψηλή τεχνολογική πρόοδος για να μπορέσει ο λιθοξόος καλλιτέχνης να αποδώσει κάτι τέτοιο. Η εξωτερική επεξεργασία του πυρήνα, οι κρυστάλλινες χάντρες αποδεικνύουν την λεπτεπίλεπτη δουλειά που απαιτούσε κάτι ανάλογο. Η λαβή σε σχήμα ”S” είναι ακόμα μια πρωτοτυπία. Εν κατακλείδι, η λεγόμενη «πρόχους της Μασσαλίας» παρουσιάζει με τον πλέον εναργέστερο τρόπο τα επιτεύγματα της μινωικής ζωγραφικής. Πάνω σε ένα αχλαδόσχημο αγγείο παρουσιάζεται το θαλάσσιο τοπίο. Η τέχνη της Ζάκρου φαίνεται και στις ιδιαίτερες κοινωνικές αναφορές της. Ένας αμφορέας τελετουργικής χρήσης με δύο υπερυψωμένες του στομίου λαβές σε σχήμα S εδώ θαυμάζει κανείς την αισθητική του Μινωίτη καλλιτέχνη. Ένα σπονδικό σκεύος, πλαστικά διαμορφωμένη η κεφαλή πρόκειται για τον ταύρο ιδιαίτερα αγαπητό ζώο σε όλη τη μινωική Κρήτη σύμβολο κοινωνικής υπεροχής και ισχύος. Μια άλλη ανάγλυφη παράσταση από το ιερό κορυφής, με αίγαγρους ρεαλιστικά αποδοσμένους να σκαρφαλώνουν στη στέγη ενός τριμερούς οικοδομήματος.
Η καταστροφή του Μινωικού ανακτόρου της Ζάκρου το 1450 π.Χ.
Το 1450 π.Χ. δεν είναι το τέλος του Μινωικού ανακτόρου της Ζάκρου. Καθοριστικής σημασίας ήταν η καταστροφή κατά τον 18ο και 17ο αιώνα, όπου η επιστημονική κοινότητα παρατηρεί ότι η θέση ανοικοδομείται ριζικά και αλλάζει η οικονομική της πολιτική. Το 1450 π.Χ. η θέση πλήττεται από μια εκτεταμένη πυρκαγιά που διακόπτει τη συνέχεια του ανακτόρου. H σύγχρονη έρευνα ακόμα δεν έχει κατασταλάξει για τα ποια ήταν τα πραγματικά αίτια που έπληξαν το Μινωικό ανάκτορο της Ζάκρου. Πολλοί υποστηρίζουν ότι η καταστροφή προήλθε από την την ηφαιστειακή έκρηξη της Θήρας, άλλη θεωρία συντάσσεται ότι πρόκειται για επιδρομές Μυκηναϊκών φύλων που, στη συνέχεια, εγκαταστάθηκαν σε όλη την Κρήτη. Το μόνο σίγουρο από τα παραπάνω είναι ότι σήμερα η έρευνα συμφωνεί ότι ο ανθρώπινος παράγοντας ήταν καταλυτικός για την καταστροφή του ανακτόρου. Τέλος, η θέση δεν ανοικοδομείται ποτέ ριζικά παρά μόνο κάποιες βιοτεχνικές εγκαταστάσεις.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το Μινωικό ανάκτορο της Ζάκρου ήταν το προμήνυμα του μέλλοντος. Μια κοινωνία με ανθηρή οικονομία που οφειλόταν τόσο στην φυσική της υπεροχή λόγω του φυσικού λιμανιού που διέθετε άλλα και στην εμπορική δραστηριοποίηση της με όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Αυτά καθιστούσαν το ανάκτορο ακμαίο από τη νεολιθική εποχή έως και τους σκοτεινούς αιώνες όπου, και τελειώνει ουσιαστικά με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα η πορεία της Ζάκρου. Η υψηλή αισθητική της Ζάκρου καθιστούσαν τους ενοίκους του ανακτόρου ευρύτατης παιδείας και διαμόρφωσης πλουραλιστικής προσωπικότητας. Αντιλαμβανόμαστε ότι η Ζάκρος στην διάρκεια των αιώνων ήταν κέντρο παραγωγής γνωστό στον ευρύτερο Μινωικό κόσμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Με σφραγίδα Κνωσού η Ζάκρος, archaiologia.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Το ανάκτορο και ο μινωικός οικισμός της Ζάκρου λίγες ώρες μόνο πριν από την μεγάλη καταστροφή, academia.edu, Διαθέσιμο εδώ
- «Μινωική Ζάκρος: ένα κόσμημα του πολιτισμού του Αιγαίου» διάλεξη του δρος Λευτέρη Πλάτωνος στο Hellenic Centre, kathimerini.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Το μινωικό ανάκτορο της Ζάκρου: Η ανακάλυψη του Νικόλαου Πλάτωνα, digitalculture.gov.gr, Διαθέσιμο εδώ
