Της Ξένης Μουστάκα,
Κάθε άνθρωπος, από το σχολείο ακόμη, έχει ακούσει, έχει διδαχθεί και έχει μάθει τα ιστορικά γεγονότα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πότε ξεκίνησε, πότε τελείωσε, ποιες χώρες συμμετείχαν, καθώς και ποια ήταν η έκβαση αυτής της ιστορίας, όλα αποτελούν γνώσεις ευρέως γνωστές στην πλειοψηφία του κόσμου. Αντίθετα, όμως, πολύ συχνά επισκιάζονται και μένουν στην αφάνεια ερωτήματα και χαρακτηριστικά στοιχεία σχετικά με την πραγματική φρίκη του πολέμου, τον αληθινό του χαρακτήρα, αλλά και την προπαγάνδα που μπορεί να δημιουργηθεί γύρω από αυτόν.
Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ανθρωπότητας, οι πόλεμοι μεταξύ διαφορετικών φυλών, βασιλείων και, στη σύγχρονη εποχή, διαφορετικών κρατών έχουν πάντοτε ως πρωταρχικό και κύριο στόχο τη γεωγραφική επέκταση, σε συνδυασμό με την πολιτική και οικονομική επικράτηση και κυριαρχία. Ωστόσο, ένα σημαντικό γνώρισμα που διαφοροποιεί τον Α’ Παγκόσμιο από τους υπόλοιπους πολέμους είναι η έντονη εμφάνιση του προπαγανδιστικού του χαρακτήρα. Για πρώτη φορά γίνεται μαζική παρουσία και διανομή αφισών και φυλλαδίων με συνθήματα όπως «Οι Βρετανοί σε χρειάζονται!» ή «Για το σπίτι και την πατρίδα σου!», με σκοπό τόσο να δικαιολογήσουν στις μάζες την «αναγκαιότητα» του πολέμου, όσο και για να αυξήσουν τις στρατολογήσεις και, συγχρόνως, τα οικονομικά έσοδα.
Υπήρχαν δύο είδη προπαγάνδας. Το πρώτο απευθυνόταν στο πατριωτικό και εθνικό συναίσθημα του λαού, ώστε να συμμετάσχει στον πόλεμο με την προοπτική ότι με αυτόν τον τρόπο δεν σώζει απλώς την πατρίδα του, αλλά και την ίδια την περιουσία και οικογένειά του. Καλλιεργούνταν, μάλιστα, συχνά ένα αίσθημα ντροπής και κοινωνικής απαξίωσης ως προς εκείνους που αρνούνταν να στρατολογηθούν, ενώ ακόμα και παιδιά επιστρατεύονταν σε πολλές περιπτώσεις, με σκοπό τον ψυχολογικό εκβιασμό των γονιών τους. Το δεύτερο είδος έδινε έμφαση και επισήμανε τις φρικαλεότητες που διέπραττε το γερμανικό μέτωπο, παρουσιάζοντάς τους ως τέρατα και δαίμονες σε σκίτσα και προσωπογραφίες της εποχής.
Πέραν, όμως, των φυλλαδίων ή της συστηματικής διάδοσης προπαγανδιστικών ιδεών και αντιλήψεων, στην προπαγάνδα του πολέμου αυτού συνέβαλαν και αρκετοί συγγραφείς μέσω των ποιημάτων τους. Μία από τους σημαντικότερους σε αυτόν τον κλάδο υπήρξε η Αγγλίδα ποιήτρια Jessie Pope, η οποία έδινε στον πόλεμο μια αισιόδοξη όψη. Με το ποίημα της Who’s for the Game, έκανε ευθεία επίκληση σε νεαρούς άνδρες να συμμετάσχουν στον στρατό, παρουσιάζοντάς το, όπως γίνεται φανερό και από τον τίτλο, ως ένα παιχνίδι. Απλοποιεί σε μεγάλο βαθμό την εικόνα του, προβάλλοντάς τον ως ένα παιχνίδι μάχης, στο οποίο θα επικρατήσει ο δυνατότερος και ο καλύτερος, μια παράσταση στην οποία όλοι πρέπει να έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο και μόνο οι δειλοί θα την παρακολουθήσουν από τα παρασκήνια. Η όλη έμφαση δίνεται στην εξουσία και τη δύναμη που η ίδια θεωρεί ως αρετές, ενώ η όλη δομή του ποιήματός της εμπεριέχει μια εύθυμη και χαρούμενη διάθεση. Η εκτενής χρήση ρητορικών ερωτημάτων, καθώς και η διαρκής επανάληψη της ερωτηματικής αντωνυμίας “Who” προσπαθούν να συστηματοποιήσουν την επίκληση που κάνει προς τον κόσμο, για να λάβει μέρος στο μέτωπο του πολέμου. Μέσα από την παρουσίαση αντιθετικών ζευγαριών, απεικονίζει τον θαρραλέο πολεμιστή, που δεν φοβάται τη μάχη, και από την άλλη μεριά τον ντροπιασμένο αποστάτη, δίνοντας σαφή απάντηση στο ερώτημα του τίτλου. Η αποπροσωποποίηση που επιχειρεί, ιδίως, με την ερωτηματική αυτή αντωνυμία, συμβάλει ακόμα περισσότερο στην αποποίηση οποιασδήποτε προσωπικής ή κοινωνικής ταυτότητας και στην ενοποίηση όλων στο πρόσωπο μιας ενωμένης χώρας, χωρίς διακρίσεις και διαφορετικότητα.
Πολλοί ήταν εκείνοι, στον αντίποδα, που άσκησαν κριτική στην Pope και στα ποιήματά της, κατηγορώντας την πως αποκρύβει την πραγματική και ουσιαστική ταυτότητα του πολέμου. Δύο από τους βασικότερους ήταν ο Wilfred Owen και ο Siegfried Sassoon, που μέσω της ποίησής τους καταδίκαζαν τον πόλεμο και έφερναν στο προσκήνιο τα καταστροφικά αποτελέσματά του. Για παράδειγμα, ο Owen στο Dulce Et Decorum Est, περιγράφει τη ζωή των στρατιωτών μέσα στα χαρακώματα και τις οδυνηρές συνέπειες που αυτή είχε για την υγεία τους. Άνθρωποι που όταν δεν χάνουν τη ζωή τους τρελαίνονται, τυφλώνονται, μένουν παράλυτοι, άρρωστοι από τις κακουχίες και τις βρώμικες συνθήκες ζωής, «λυγισμένοι» και κουρασμένοι από τη μάχη. Ο τίτλος του ποιήματός του προσδίδει ειρωνεία, καθώς η γνωστή λατινική φράση “Dulce et decorum pro patria mori” («Γλυκό και ωραίο είναι το να πεθαίνει κανείς για την πατρίδα του») καταρρίπτεται στην προσπάθειά του να εξαλείψει προπαγανδιστικά συναισθήματα και απόψεις. Σε μια αντίστοιχη προσπάθεια ανήκει και το βιβλίο του Sassoon, War poems, στο οποίο αναλύει την καταστροφική φύση του πολέμου, αλλά την ίδια στιγμή και το αποτύπωμα που ο πόλεμος αφήνει χρόνια αργότερα στους αποστατούντες, με ουλές που δεν γιατρεύονται ποτέ.
Δυστυχώς, αυτού του είδους η προπαγάνδα εξακολουθεί να υφίσταται και στη σημερινή εποχή, με τους πολέμους να χωρίζουν ανθρώπους σε στρατόπεδα και ο παγκόσμιος ιστός, καθώς και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, να τοποθετούνται ως προς το «ποιος είναι ο ήρωας και ποιος ο κακός» της όλης υπόθεσης. Το διαδίκτυο προωθεί και αυτό με τη σειρά του και τον δικό του τρόπο την προπαγάνδα, με τη μοναδική διαφορά ότι, σε αντίθεση με παλαιότερα χρόνια, σήμερα ο καθένας έχει τη δυνατότητα να ερευνήσει εις βάθος και με μεγαλύτερη ακρίβεια μια είδηση, παρόλο που αρκετοί επιλέγουν αυτόβουλα να εθελοτυφλούν. Επομένως, σημασία, πολλές φορές, δεν έχει μόνο το τί μαθαίνεις, αλλά και πώς το μαθαίνεις και από πού!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Propaganda for patriotism and nationalism, bl.uk, διαθέσιμο εδώ
- Siegfried Sassoon, poetryfoundation.org, διαθέσιμο εδώ
- Who’s for the Game?, allpoetry.com, διαθέσιμο εδώ
