Οι διεθνείς διαστάσεις της τρομοκρατίας

Του Χρήστου Πεξομάτη,

«Καλησπέρα σας. Σήμερα, οι συμπολίτες μας, ο τρόπος ζωής μας, η ίδια η ελευθερία μας δέχθηκαν επίθεση σε μια σειρά από σκόπιμες και θανατηφόρες τρομοκρατικές ενέργειες».

Έτσι ξεκίνησε τον λόγο του, ο τότε Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, για την τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001. Σήμερα, οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου είναι τόσο στενά συνυφασμένες με την ίδια την έννοια της τρομοκρατίας, σε σημείο που τα δύο είναι σχεδόν ταυτόσημα. Αυτό δεν είναι κάτι τυχαίο. Η πτώση των Δίδυμων Πύργων σηματοδότησε μία καινούργια περίοδο, την έναρξη του πολέμου κατά της τρομοκρατίας, την ανεπιστρεπτί αλλαγή των αεροπορικών μετακινήσεων. Επηρέασε την εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α. και εν γένει τον τρόπο λειτουργίας των οργάνων επιβολής νόμου ανά τον κόσμο.

Αλλά πριν φτάσουμε εκεί, τι είναι η τρομοκρατία, γιατί υπάρχει, χρησιμεύει κάπου και αν ναι, είναι αποτελεσματική;

Αρχικά, η τρομοκρατία, όπως μαρτυρά και η ετυμολογία της λέξης, είναι η κυριαρχία και η επιβολή του τρόμου σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή ή σε μία κοινωνική ή πολιτική ομάδα. Το κίνητρο της είναι να φέρει μία αλλαγή στο σύστημα, με τη χρήση βίας. Κάθε πολιτική ιδεολογία, σε θεωρητικό επίπεδο, αξιοποιεί ένα μέσο για την επίτευξη της δικής της «πολιτείας». Η τρομοκρατία δεν είναι τίποτα περισσότερο, λοιπόν, από αυτό το μέσο, για την επίτευξη κάποιου, μεγαλύτερου, σκοπού. Ωστόσο ο σκοπός και τα αίτια της τρομοκρατίας, όπως ήταν αναμενόμενο, αποτελούν σημείο πολλαπλών ερμηνειών και διαφωνιών. Το γεγονός ότι ο ίδιος ο όρος αλλάζει περιεχόμενο ανάλογα με την χρονική περίοδο, δεν βοηθάει ιδιαίτερα την κατάσταση. Πάντως, τα τελευταία 60 χρόνια, η τρομοκρατία τείνει να σημαίνει τη χρήση βίας, κατευθυνόμενης σε άμαχο πληθυσμό, από μικρές ριζοσπαστικές ομάδες που στοχεύουν στην ανάδειξη κάποιου προβλήματος ή στην πολιτική αλλαγή. Διακρίνεται από την απλή εγκληματική δράση στη βάση της πολιτικής νομιμοποίησης, με το επιχείρημα ότι μόνο η βία είναι ικανή να έχει κάποιο αποτέλεσμα άρα, η χρήση της δικαιολογείται, όταν παραδείγματος χάριν στοχεύει στην αποκατάσταση κάποιας αδικίας.

Ένας ενδεχόμενος στόχος της τρομοκρατίας, μπορεί να είναι και η δημιουργία ενός κλίματος δυσφορίας απέναντι σε ένα κράτος. Αυτό θα γίνει εφικτό, αν μία τρομοκρατική ενέργεια προκαλέσει μια δυσανάλογη αντίδραση από το κράτος, η οποία ενδέχεται να προκαλέσει και δυσφορία στη διεθνή κοινότητα. Ένα παράδειγμα μιας τέτοιας απόπειρας, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η πτώση των Δίδυμων Πύργων. Με το γεγονός αυτό, όπως αναφέρθηκε ήδη στην αρχή, ξεκίνησε ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας. Πέρα από το γεγονός, ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δημιουργία νέων τρομοκρατικών πυρήνων, οδήγησε και στην εισβολή των Η.Π.Α. σε Ιράκ και Αφγανιστάν, δύο ενέργειες που παραβίασαν τις διεθνείς αρχές περί δίκαιου πολέμου. Οι εισβολές αυτές ξεκίνησαν μία συζήτηση ως προς την οριοθέτηση της κρατικής δράσης απέναντι στην τρομοκρατία, με τη δικαιολογία της ασφάλειας, καθώς και για το αν το ίδιο το κράτος μπορεί να αποτελεί τρομοκρατική απειλή.

Μία πρόκληση για την προσπάθεια της διεθνούς κοινότητας να ορίσει ποιες ενέργειες είναι τρομοκρατικές, είναι το αν ο σκοπός τους νομιμοποιείται. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα περίπτωσης που η βία νομιμοποιήθηκε, ως αποδεκτή, είναι οι εθνικές επαναστάσεις, συμπεριλαμβανομένης της δικής μας. Για τις οθωμανικές αρχές, παραδείγματος χάριν, οι συμμετέχοντες στην επανάσταση ήταν τρομοκράτες. Αντίστοιχη οπτική, υπήρχε στην Αμερικανική Επανάσταση, και ούτω καθεξής. Παρόλα αυτά, η τρομοκρατία δε θεωρείται πολύ αποτελεσματική μέθοδος για μία πολιτική αλλαγή, διότι συνήθως δεν έχει ισχυρό λαϊκό έρεισμα, σε αντίθεση με μία εξέγερση ή επανάσταση. Αυτό συμβαίνει, διότι οι στόχοι της, επηρεάζονται και καθορίζονται από ριζοσπαστικές ιδέες που δεν τυγχάνουν ευρείας υποστήριξης.

Η τρομοκρατία, όμως, πέρα από τη διάδοση του φόβου, είχε και μερικά ανεπιθύμητα αποτελέσματα. Τη νομική αντίδραση διαφόρων κρατών σε αυτήν, μέσα από τη δημιουργία αντιτρομοκρατικών μονάδων, την υπογραφή διεθνών συμβάσεων, τη δημιουργία της Υποδιεύθυνσης Δημόσιας Ασφάλειας και Τρομοκρατίας στην Ιντερπόλ, τη ψήφιση εθνικών αντιτρομοκρατικών νόμων και τη δυνατότητα της άρσης προστασίας προσωπικών δεδομένων, αν οι περιστάσεις το απαιτούν. Ωστόσο, μία γενικευμένη και διεθνής αντίδραση κρίθηκε δύσκολα πραγματοποιήσιμη, παρά τις προσπάθειες που έγιναν στα Ηνωμένα Έθνη. Κάποια κράτη θεωρούν δικαιολογημένη τη χρήση στρατιωτικής βίας, όπως π.χ. οι Η.Π.Α. και το Η.Β., και κάποια άλλα την αντιμετωπίζουν ως ένα εγκληματικό φαινόμενο, που είναι προτιμότερο να διαχειριστούν οι αστυνομικές αρχές. Η διαφορά αυτή οδήγησε αναπόφευκτα σε θεμελιωδώς διαφορετικές προσεγγίσεις, οπότε μία συμβιβαστική λύση με μεγάλη συμμετοχή αντιμετωπίζει σημαντικές πρακτικές δυσκολίες ως προς την επίτευξη της.

Προσωπικά πιστεύω ότι, όπως σε αρκετά από τα θέματα που συμπεριλαμβάνουν τη χρήση οργάνων επιβολής του νόμου, ξεχνάμε ότι αυτά δεν είναι η λύση στο ζήτημα. Η λειτουργία και η συνεισφορά τους παραμένει αρκετά σημαντική, αλλά δεν μπορούν να σταματήσουν το πρόβλημα. Δε στοχεύουν άλλωστε, στην ουσιαστική αντιμετώπιση του προβλήματος, αλλά στον περιορισμό των συμπτωμάτων του. Στην προκειμένη περίπτωση, το πρόβλημα ξεκινά από την ιδέα, ότι η βία θα φέρει την αλλαγή ή την προσοχή σε κάποιο ζήτημα. Για να υπάρχει μία τέτοια ιδέα, σημαίνει ότι το κοινωνικό πλαίσιο και οι συνθήκες διαβίωσης την ευνοούν. Με τη σύλληψη ή το φόνο αυτού που φέρει την ιδέα, δεν εξολοθρεύονται και οι συνθήκες που τη δημιούργησαν, και κατ’ επέκταση δε σταματά ο κύκλος των ανθρώπων που θα φέρουν αντίστοιχες ιδέες.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Baylis, J., Smith, S., & Owens, P. (2013). Η Παγκοσμιοποίηση της Διεθνούς Πολιτικής: Μια εισαγωγή στις διεθνείς σχέσεις
• International Conventions and Other Treaties Relating to Terrorism, US Department of State, διαθέσιμο εδώ 
• Global War on Terror, George W Bush presidential library, διαθέσιμο εδώ
• Statement by the President in His Address to the Nation, George W Bush-White House archives, διαθέσιμο εδώ