Της Δωροθέας Λυπηρίδου,
Ο όρος «υποκείμενα του δικαίου» είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με αυτόν της «ικανότητας δικαίου», η οποία αποδίδεται στα ίδια αυτά τα υποκείμενα, είτε ρητώς είτε συναγόμενη ερμηνευτικά. Αυτός στον οποίο προσδίδεται η ικανότητα δικαίου, αποτελεί φορέας δικαιωμάτων και υποχρεώσεων αλλά και νομικών περιστάσεων ή ιδιοτήτων, ελευθεριών ή βαρών. Η διάκριση των υποκείμενων του δικαίου είναι τριμερής και αφορά στα πρόσωπα. Τα λεγόμενα «φυσικά» πρόσωπα, που απαρτίζουν οι άνθρωποι οι ίδιοι, και τα «νομικά» πρόσωπα που αφορούν κυρίως σε ενώσεις προσώπων ή σύνολο περιουσίας με στόχο την επιδίωξη ορισμένου σκοπού. Από τα δυο παραπάνω διακρίνουμε και τα «οιονεί» πρόσωπα, οντότητες χωρίς νομική προσωπικότητα, αλλά με αυτόνομη συναλλακτική δράση για την επιδίωξη συγκεκριμένου σκοπού.
Το άρθρο 34 ΑΚ αναφέρεται στην ικανότητα δικαίου που αποδίδεται στα «φυσικά» πρόσωπα, δηλαδή στον άνθρωπο. Ειδικότερα: «Κάθε άνθρωπος είναι ικανός να έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις». Αναλύοντας τη συγκεκριμένη διάταξη σε νομικό συλλογισμό, εάν τις είναι άνθρωπος (πραγματικό), τότε είναι ικανός να έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις (έννομη συνέπεια), έχει δηλαδή με λίγα λόγια ικανότητα δικαίου, σύμφωνα με τα όσα ορίζει το άρθρο 34 ΑΚ. Για τα νομικά πρόσωπα, έχουμε κατ΄ αντιστοιχία το άρθρο 61 ΑΚ «Ένωση προσώπων για την επιδίωξη ορισμένου σκοπού, καθώς επίσης σύνολο περιουσίας που έχει ταχθεί στην εξυπηρέτηση ορισμένου σκοπού, μπορούν να αποκτήσουν προσωπικότητα (νομικό πρόσωπο), αν τηρηθούν οι όροι που αναγράφει ο νόμος». Για την έκταση της ικανότητας των νομικών προσώπων κάνει λόγο το αμέσως επόμενο άρθρο 62 ΑΚ «Η ικανότητα του νομικού προσώπου δεν εκτείνεται σε έννομες σχέσεις που προϋποθέτουν ιδιότητες φυσικού προσώπου. Αντιλαμβανόμαστε, επομένως, πως στις περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι δεν συνδιαλλάσσονται μεμονωμένα, αλλά ως μέλη ομάδων, το ίδιο το δίκαιο αποδίδει ξεχωριστή προσωπικότητα από εκείνη των φυσικών προσώπων που τις συγκροτούν.
Αξιοσημείωτο είναι, λοιπόν, το γεγονός ότι ο όρος «φυσικό πρόσωπο» για τον άνθρωπο αποσκοπεί στην αντιδιαστολή του από αυτόν του «νομικού». Κατανοούμε πως τα υποκείμενα δικαίου –πρόσωπα φυσικά και νομικά– είναι στην ουσία φορείς ικανότητας δικαίου. Άξιο λόγου είναι το σημείο όπου η θεωρία έφτασε να ταυτίσει εννοιολογικά την έννοια της «προσωπικότητας» με αυτήν της «ικανότητας δικαίου», εξοπλίζοντας μας έτσι κατά τους συγγραφείς με δυο σχεδόν `νοηματικά ισοδύναμους όρους. Παρά ταύτα, αξίζει να αναφέρουμε ότι ο νομοθέτης δεν θεωρεί απολύτως ταυτόσημες τις δυο έννοιες του «προσώπου» και της «προσωπικότητάς», παρόλο που συχνά αυτές συγχέονται, και προχωρά κανονικά στην διάκριση τους, καθώς πρέπει να δεχτούμε πως σε εξαιρετικές περιπτώσεις υποκείμενα δικαίου είναι, και συνεπώς ικανότητα δικαίου έχουν, μεταξύ άλλων, ορισμένες οντότητες που δεν είναι πρόσωπα. Τέτοιες οντότητες μπορεί να είναι πολιτικές, θρησκευτικές, οικονομικές κ.α. Μιλάμε, με άλλα λόγια, για περιστάσεις στις οποίες η έννομη τάξη χορηγεί ορισμένα δικαιώματα ή υποχρεώσεις σε μορφώματα που διατηρούν μια αυτονομία, έναν συγκεκριμένο σκοπό και νομική δραστηριότητα ως προς την επίτευξη αυτού του σκοπού, χωρίς ωστόσο να έχουν νομική προσωπικότητα.
Τα «οιονεί» νομικά πρόσωπα λοιπόν, μοιάζουν με τα νομικά πρόσωπα σε κάποιες εκφάνσεις της λειτουργίας τους, χωρίς όμως να τους αναγνωρίζεται δική τους νομική προσωπικότητα. Τα «οιονεί» πρόσωπα, συγκροτούν, εν ολίγοις, και σε αυτές τις περιπτώσεις οι ενώσεις προσώπων ή οι ομάδες περιουσίας. Δίνουν με τον τρόπο τους έτσι μια διαφορετική αντίληψη για τους όρους «πρόσωπο» και «υποκείμενο δικαίου» και οι έννοιες δεν εκλαμβάνονται ως ταυτόσημες. Παρομοίως, δεν πρέπει να συγχέονται και οι έννοιες που αφορούν την ικανότητα δικαίου και την ικανότητα προς δικαιοπραξία.
Στον όρο «υποκείμενα δικαίου» εντάσσονται, συνεπώς, πλέον και αυτές οι οντότητες που στερούνται νομικής προσωπικότητας και που σε κάποιες περιπτώσεις τους αναγνωρίζεται και ικανότητα δικαίου σε ατελή μορφή. Καταλήγουμε πως υποκείμενα δικαίου δεν αποτελούν μόνο τα φυσικά ή νομικά πρόσωπα, όπως κάποτε υποστηριζόταν. Μέσα σε αυτά πρέπει να συμπεριλάβουμε και ορισμένες οντότητες –φορείς περιορισμένης ικανότητας δικαίου– για την επίτευξη ορισμένου νομοθετικού ή άλλου σκοπού, στις οποίες όμως η έννομη τάξη δεν απονέμει την νομική προσωπικότητα, μεταφράζοντας τες ως «οιονεί» νομικά πρόσωπα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κωνσταντίνος Δ. Παναγόπουλος (επιμ., 2016). Εισαγωγή στο Αστικό Δίκαιο (Γενικές Αρχές |), με την συμβολή των: Αποστόλου Χελιδόνη, Ισμήνης Στεργιαννίδου, Βιργινίας Περάκη, Δημήτριου Ρούσση. Αθήνα: Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη.
