Της Γεωργιάνας Τσίχλη,
Ως επαγγελματική εξουθένωση, νοείται «μια κατάσταση συναισθηματικής, σωματικής και ψυχικής εξάντλησης που προκαλείται από υπερβολικό και παρατεταμένο στρες». Πρόκειται για ένα φαινόμενο που εμφανίζει αυξανόμενες τάσεις στις μέρες μας, και ειδικά μετά την εμφάνιση του Covid-19 στην καθημερινότητά μας, και διαπιστώνεται κυρίως σε επαγγέλματα που σχετίζονται άμεσα με τον άνθρωπο, όπως είναι τα επαγγέλματα υγείας (ψυχικής και σωματικής) και εκπαίδευσης, καθώς και αυτά που σχετίζονται με τα παιδιά.
Τι πρακτικά συμβαίνει όταν αναφέρουμε ότι ένα άτομο βιώνει επαγγελματική εξουθένωση;
Αρχικά, τα συμπτώματα είναι πολλαπλά και αφορούν όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής. Κυρίαρχα αισθήματα και συναισθήματα είναι τα εξής: αίσθηση ματαίωσης και αποτυχίας στον εργασιακό χώρο, δεδομένου ότι ο εργαζόμενος συνειδητοποιεί πως πολλοί από τους στόχους του δεν επιτυγχάνονται, έντονη αίσθηση κόπωσης λόγω του εργασιακού φόρτου και της αύξησης των ωρών εργασίας – ως αποτέλεσμα της μείωσης προσωπικού, καθώς και παρουσία έντονου θυμού. Τα παραπάνω επηρεάζουν το άτομο ψυχολογικά, σωματικά και συμπεριφορικά, με αποτέλεσμα αυτό, πολλές φορές να εκδηλώνει ψυχοσωματικά προβλήματα, να υποφέρει από έντονους πονοκεφάλους, πόνους στη μέση και τον αυχένα αλλά και αϋπνίες, γεγονός που επιβαρύνει ακόμα περισσότερο την κατάσταση και δεν του επιτρέπει πραγματικά να ξεκουραστεί. Από έρευνες προκύπτει ότι μερικοί άνθρωποι μπορεί να εμφανίσουν δερματικές παθήσεις και αλλεργίες.
Εκτός όμως από τα σωματικά συμπτώματα, έντονες είναι και οι αλλαγές στη συμπεριφορά του ατόμου, το οποίο στην προσπάθειά του να έχει τον έλεγχο «όλων των καταστάσεων» στην εργασία του, καταλήγει να χάνει κάθε έλεγχο και αδυνατεί να συγκεντρωθεί και να εστιάσει σε αυτό που είναι –δεδομένων των συνθηκών– αντικειμενικά διαχειρίσιμο. Το stress που βιώνει έχει ως αποτέλεσμα την γενικότερη ασταθή κοινωνική του συμπεριφορά και την εμφανή δυσκολία στην αντιμετώπιση των προσωπικών και οικογενειακών του θεμάτων. Κάπως έτσι, θέτοντας την εργασία σε πλήρη προτεραιότητα, σταδιακά δεν είναι –σε σύγκριση με το παρελθόν– παρόν στις υπόλοιπες προσωπικές του σχέσεις.
Επιπλέον, είναι γεγονός πως χάνοντας κανείς την αυτοπεποίθησή του και την πίστη του ότι είναι ικανός να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις του επαγγέλματος, αρχίζει να ενοχοποιεί τους συναδέλφους του και να ασκεί έντονη κριτική για την εργασία τους, στο πλαίσιο μιας προσπάθειας να απεκδυθεί των ευθυνών του και ίσως να βελτιώσει την «αυτο-εικόνα» του. Παρά το γεγονός πως αισθάνεται αποτυχημένος να επιτελέσει τον ρόλο του όπως θα ήθελε, αγωνιά να μην γίνει αυτό αντιληπτό στο εργασιακό περιβάλλον.
Ποιοι, όμως, είναι εκείνοι οι παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση αυτού του φαινομένου;
Αξίζει να αναφερθεί, πως από επαγγελματική εξουθένωση υποφέρουν συνήθως επαγγελματίες με υψηλές εργασιακές προσδοκίες, που τείνουν να βάζουν τις ανάγκες των άλλων πάνω από τις δικές τους προσωπικές ανάγκες και θεωρούν χρέος τους την φροντίδα των συνανθρώπων τους στο έπακρο, με κάθε προσωπικό κόστος. Συνήθως, πρόκειται για άτομα που υπερβαίνουν τις ενδεδειγμένες ή υποχρεωτικές ώρες εργασίας, επιζητούν την «τελειότητα» και θεωρούν πως όποτε κι αν επιθυμήσουν θα επανέλθουν σε καθεστώς κανονικής εργασίας (π.χ. κανονικό ωράριο κ.λπ.).
Το burnout διαφέρει από το άγχος ως προς τη διάρκεια και έκταση των επιδράσεων στον ανθρώπινο οργανισμό. Παρά το γεγονός ότι το άγχος επιβαρύνει τον οργανισμό, έχει κριθεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις είναι ιδιαίτερα εποικοδομητικό. Δεν συμβαίνει το ίδιο, όμως, όταν μιλάμε για επαγγελματική εξουθένωση, χρόνιο άγχος που έχει γίνει ανεξέλεγκτο και προκαλεί προβλήματα, τόσο σε σωματικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο.
Αναζητώντας τους παράγοντες εμφάνισης του “burnout”, διαπιστώνουμε πως η πιο συχνή αιτία είναι η πολύωρη εργασία, σε συνδυασμό με την μείωση προσωπικού και άρα τον αυξημένο φόρτο εργασίας – αποτέλεσμα κρατικών πολιτικών. Παράλληλα, η απόσταση μεταξύ προσωπικών και εργασιακών αξιών, οδηγεί πολλές φορές τον εργαζόμενο σε αδιέξοδο, εσωτερικές συγκρούσεις, καταστάσεις πίεσης, ενώ συχνά τον οδηγεί σε παραίτηση ή και σε συνέχιση της εργασίας, υιοθετώντας, όμως, μια πιο παθητική και απόμακρη στάση απέναντι στους εξυπηρετούμενους.
Οι συγκρούσεις μεταξύ συναδέλφων αποτελούν, επίσης, σημαντικό παράγοντα εμφάνισης αρνητισμού, κόπωσης και αίσθησης απόγνωσης ή καταπίεσης. Αν λάβουμε υπόψιν μας το ποσοστό της καθημερινότητάς μας που καλύπτει η εργασία, θα κατανοήσουμε τη σημασία, αφενός, της αρμονικής συνύπαρξης στο εργασιακό περιβάλλον κι, αφετέρου, της συμμετοχής κατά το δυνατόν όλου του προσωπικού στη λήψη αποφάσεων σχετικών με την κατανομή εργασίας και τη διαχείριση των περιστατικών. Ας μην υποτιμούμε, όμως, και τη σημασία της επιβράβευσης κάθε μικρής ή μεγάλης επιτυχίας, που όσο περιττή κι αν φαντάζει, αποτελεί παράγοντα κινητοποίησης του ατόμου και προσπάθειας με μεγαλύτερη θέρμη για την επίτευξη ακόμα περισσότερων στόχων.
Η διαπίστωση της επαγγελματικής εξουθένωσης επιδέχεται διττής αντιμετώπισης, σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο. Πρώτα από όλα, είναι χρήσιμο το άτομο να στρέψει το ενδιαφέρον του στις σωματικές και ψυχικές του ανάγκες, προσέχοντας την υγεία του και υιοθετώντας υγιείς συμπεριφορές. Η καλή διατροφή και ο αθλητισμός δύνανται να επιτελέσουν σπουδαίο ρόλο στην προσπάθεια αυτή. Κατά τη διάρκεια της εργασίας, μικρά και συχνά διαλείμματα θα συμβάλλουν στην ξεκούραση και χαλάρωση των μυών και, συνεπώς, στην αποφυγή του πόνου. Επιπρόσθετα, είναι σημαντικό να αφιερώνει κανείς χρόνο στον εαυτό του, ώστε να προβαίνει σε αυτό-αξιολόγηση και να παίρνει μέρος σε δραστηριότητες που τον ευχαριστούν. Εάν ακόμη εκφράσει τα συναισθήματά του, τόσο στον φιλικό/οικογενειακό όσο και στον εργασιακό του κύκλο, δίνει τη δυνατότητα να «ακουστεί» το πρόβλημά του και να τύχει υποστήριξης.
Άλλωστε, η διαπίστωση ότι δεν είναι «μόνος» και «ο μόνος» επιδρά θετικά στην ψυχολογία του, συμβάλλει στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης, ενώ, παράλληλα, παίζει ουσιαστικό ρόλο στην πρακτική επίλυση ορισμένων θεμάτων. Η συναπόφαση των μελών του προσωπικού σε μία εργασία για καίρια ζητήματα, όπως είναι οι συνθήκες εργασίας, το καθεστώς βοήθειας και στήριξης μεταξύ συναδέλφων, καθώς και η κατανομή της εργασίας θα δώσει ένα «τέλος» στην παθητική στάση όλων όσοι παρουσιάζουν συμπτώματα “burnout”. Τέλος, κρίσιμο είναι να υπάρχουν προοπτικές συνεχούς εκπαίδευσης και κατάρτισης των επαγγελματιών στους κλάδους αυτούς, καθώς και η δυνατότητα αλλαγής θέσεων εντός της εργασίας (rotation) ώστε να αποκτά κανείς περισσότερες δεξιότητες.
Συμπερασματικά, πρόκειται για μια αντιμετωπίσιμη κατάσταση, ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο –πάντως όχι ασθένεια– ιδιαίτερα συχνό στις ημέρες μας, το οποίο καλείται να αντιμετωπίσει κανείς όχι μόνος του, αλλά με τη βοήθεια των οικείων του. Η εξωτερίκευση του προβλήματος και η έκφραση κάθε προβληματισμού μοιάζει να αποτελεί ένα γενναίο βήμα προς την επίλυση του προβλήματος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Burn-out an “occupational phenomenon”: International Classification of Diseases, who.int, διαθέσιμο εδώ
- What is Burnout?, au.reachout.com, διαθέσιμο εδώ
- Χ. Πουλόπουλος (2011), Κοινωνική εργασία και εξαρτήσεις: Οι κοινότητες της αλλαγής, Εκδόσεις Τόπος
