Της Χιόνας Οικονομάκη,
Η ομιλία και ο γραμματισμός αποτελούν διαχρονικά δύο από τα σημαντικότερα πολιτιστικά επιτεύγματα, ενώ η γλώσσα συνιστά ένα πολυδύναμο εκφραστικό μέσο, το οποίο μας δίνει τη δυνατότητα να μετουσιώνουμε τις σκέψεις, τις ανάγκες και τα συναισθήματά μας σε κάτι το απτό, είτε πρόκειται για τον γραπτό είτε για τον προφορικό λόγο. Είναι, άλλωστε, γνωστό πως η γλώσσα είναι αυτή που, επιτρέποντας στον άνθρωπο την επικοινωνία, τον διαφοροποιεί πλήρως από τα ζώα, δίνοντάς του το απόλυτο εφαλτήριο για την οικοδόμηση μίας κοινωνίας, ενός πολιτισμικού γίγνεσθαι με προοπτικές και ιστορικότητα. Ο επιστημονικός κλάδος της Γλωσσολογίας, λοιπόν, είναι αυτός που ασχολείται κατ’ εξοχήν με τη συστηματική μελέτη της γλώσσας, συνδυάζοντας τις ανθρωπιστικές με τις θετικές επιστήμες και δημιουργώντας μία εξαιρετικά πρωτοποριακή θεώρηση γύρω από τα γλωσσικά ζητήματα.
Ως μία επιστήμη που στοχεύει στο να απαντήσει μεθοδολογικά σε πλήθος ερωτημάτων, όπως είναι ο προσδιορισμός της σχέσης σημαίνοντος και σημαινομένου ή η επαναξιολόγηση της αρχής της αμφιμονοσημαντότητας σε συνάρτηση με τις πολιτισμικές και κοινωνικές συνθήκες, η Γλωσσολογία έχει αναπτύξει ποικίλους κλάδους, στους οποίους άπτονται τα διάφορα ζητήματα που την απασχολούν. Πέρα από τις διεπιστημονικές, λοιπόν, εκφάνσεις της, όπως είναι η Κοινωνιογλωσσολογία ή η Υπολογιστική Γλωσσολογία, έχουν αναπτυχθεί και ορισμένοι γλωσσολογικοί κλάδοι όπως η Σύνταξη, η Φωνολογία και, φυσικά, η Μορφολογία. Στο βιβλίο που τιτλοφορείται Μορφολογικές Διαδικασίες στον Γραπτό Λόγο για την Ελληνική Γλώσσα σε επιμέλεια της Στυλιανής Ν. Τσεσμελή και του Γεώργιου Μανωλίτση και κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο παρατίθενται ορισμένες εξαιρετικά κατατοπιστικές, ευνόητες και, φυσικά, ενδιαφέρουσες μελέτες διακεκριμένων επιστημόνων της Γλωσσολογίας, γύρω από τον κλάδο της Μορφολογίας.
Η Μορφολογία, λοιπόν, ως γλωσσολογικός κλάδος, εστιάζει στην ενδελεχή και συστηματική μελέτη της εσωτερικής δομής των λέξεων, δηλαδή στην ανάλυση των μορφημάτων που την απαρτίζουν. Στην ελληνική γλώσσα, τα είδη των μορφημάτων είναι τρία: Οι «βάσεις» είναι αυτές που φέρουν την κεντρική σημασία μίας λέξης, ενώ σε αυτήν προστίθενται «προθήματα» ή «επιθήματα» που διαφοροποιούν τη σημασιολογική πρόσληψη της εκάστοτε λέξης. Επιπλέον, τα μορφήματα διακρίνονται σε «ελεύθερα» και «δεσμευμένα», με την πρώτη κατηγορία να περιλαμβάνει εκείνα που έχουν τη δική τους, ανεξάρτητη, σημασιολογική αυτονόμηση ως λέξεις, και τη δεύτερη να αφορά τα μορφήματα που δεν έχουν κάποια σημασία εκτός του συγκεκριμένου λεξικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο βρίσκονται. Μάλιστα, η συντριπτική πλειονότητα των μορφημάτων της ελληνικής γλώσσας κατατάσσεται στα δεσμευμένα μορφήματα, αφού η ύπαρξη κλιτικών επιθημάτων συνιστά ένα συχνότατο γλωσσολογικό φαινόμενο της ελληνικής.
Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου αξιολογείται ο ρόλος της μορφολογίας στην αναγνωστική κατανόηση, αλλά και στην ίδια τη γραφή, ενώ υπογραμμίζονται τέσσερις απόλυτα αλληλοεξαρτώμενες συνιστώσες που συμβάλλουν στους εν λόγω τομείς. Συγκεκριμένα, γίνεται λόγος για τις αλληλένδετες γλωσσικές διαδικασίες της επίγνωσης, της αποκωδικοποίησης, της ανάλυσης και, τελικά, της μορφοσύνταξης, που συνιστά την απτή εφαρμογή των επιθεματικά προσδιορισμένων γραμματικών κανόνων. Το δεύτερο κεφάλαιο εστιάζει σε ορισμένα μορφολογικά φαινόμενα που συναντιούνται συχνότατα στην ελληνική γλώσσα, όπως είναι τα μορφολογικά πεδία της κλίσης, της παραγωγής και της σύνθεσης, ενώ, παράλληλα, παρατίθενται ορισμένες οπτικές γύρω από τον ορισμό των εννοιών «ρίζα», «βάση» και «θέμα» και γίνεται μία προσπάθεια διασαφήνισης των ορίων ανάμεσά τους. Το τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στις θεωρητικές προκείμενες της «αλλομορφίας» και του «δείκτη σύνθεσης», ενώ στο τέταρτο παρατίθεται μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα (και ιδιαίτερα χρήσιμη για γονείς και εκπαιδευτικούς) έρευνα αναφορικά με την αναπτυξιακή πορεία των δεξιοτήτων του παιδιού στο σχολικό περιβάλλον κατόπιν φωνολογικής και μορφολογικής επίγνωσής τους.
Τα ακόλουθα κεφάλαια καταπιάνονται με μείζονος σημασίας ζητήματα, όπως είναι η δυσκολία που αντιμετωπίζουν τα παιδιά, σε μαθησιακό πλαίσιο, στο να σχηματίσουν λεξικούς τύπους στο πλαίσιο της παραγωγής, ενώ, παράλληλα, τονίζεται πως η μορφολογική επίγνωση και επιμόρφωση του μαθητή διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο σε ό,τι αφορά την ορθογραφική του ευχέρεια. Η σχέση της γλωσσολογικής μορφολογίας με τη σωστή διατύπωση των λέξεων και την ακόλουθη ορθογραφική δεξιότητα των μαθητών είναι, συνεπώς, αδιαμφισβήτητη, ενώ παρατηρήθηκε δυσκολία από τη μεριά των μαθητών στην ορθή χρήση των παραγωγικών καταλήξεων, κάτι που αναδεικνύει την αναγκαιότητα για συστηματική και δομημένη διδασκαλία. Επιπρόσθετα, η μορφολογική επίγνωση φαίνεται να συσχετίζεται με τις γενικότερες ικανότητες που αναπτύσσει το παιδί στο φάσμα της λεκτικής του νοημοσύνης, μα και με την ίδια τη λεξιλογική του ευχέρεια.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το 14ο κεφάλαιο του βιβλίου, στο οποίο λαμβάνει χώρα μία εμπεριστατωμένη αξιολόγηση της επίδρασης της μορφολογικής επίγνωσης στην αναγνωστική δεξιότητα, αυτή τη φορά κάτω από μία πολύ συγκεκριμένη συνθήκη: Όταν η Ελληνική διδάσκεται ως δεύτερη, ξένη γλώσσα. Ακόμα και σε αυτή, λοιπόν, την περίπτωση, οπότε το δείγμα το μαθητών ήταν, σαφέστατα, λιγότερο εξοικειωμένο με την ελληνική γλώσσα, παρατηρήθηκε πως η μορφολογική γνώση εξακολουθούσε να επιδρά καθοριστικά στις αναγνωστικές επιδόσεις των μαθητών.
Το βιβλίο Μορφολογικές Διαδικασίες στον Γραπτό Λόγο για την Ελληνική Γλώσσα συνιστά μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συλλογή μελετών έγκριτων γλωσσολόγων, οι οποίοι, δίνοντας πλήθος παραδειγμάτων και παραθέτοντας με ακρίβεια τα αποτελέσματα των μελετών τους, δίνουν στον αναγνώστη μία σαφή εικόνα σχετικά με το πεδίο της Μορφολογίας. Η επιστήμη της Γλωσσολογίας, συνδυάζοντας την ακρίβεια και τη συστηματικότητα των θετικών επιστημών με τη θεωρητική φύση του ανθρωπιστικού πεδίου, δίνει τη δυνατότητα επαναπροσδιορισμού των πάγιων γνώσεων, ενώ γεννά προβληματισμούς σχετικά με όλα όσα θεωρούσαμε δεδομένα. Για έναν γλωσσολόγο η ερμηνεία της κοινωνίας και η συσχέτιση της γλωσσικής νόρμας (ή της απόκλισης των ομιλητών της από αυτήν) συνιστά μία πρόκληση μα και ένα μόνιμο σημείο ενδιαφέροντος. Το σίγουρο, βέβαια, είναι πως η ανάπτυξη της επιστήμης της Γλωσσολογίας δύναται να προσφέρει πολλά σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες, δίνοντας νέες ευκαιρίες στους μαθητές μα και αναμορφώνοντας τους ίδιους τους διδάσκοντες.
