Της Δανάης Χιόνου,
Η Ύστερη Αρχαιότητα αποτελεί μια περίοδο ενδιαφέροντος, κατά την οποία συνέβησαν πολλές μεταβάσεις τόσο στο θρησκευτικό πεδίο όσο και στο κοινωνικό. Ωστόσο, οι πρωτογενείς πηγές παρουσιάζουν συνηθώς εκείνη την εποχή ως μια περίοδο βίας και προσηλυτισμού, με την επικράτηση του χριστιανισμού να επισκιάζει οποιαδήποτε άλλη αλλαγή που συνέβαινε. Σε αυτό το άρθρο θα αναλύσουμε την μεταβολή του αστικού τοπίου, των θεσμών και των προτεραιοτήτων των ανθρώπων σε αυτή την νέα εποχή.
Η ρωμαϊκή πόλη χαρακτηριζόταν από τον δημόσιο χαρακτήρα των κτηρίων της. Λουτρά, θέατρα, στάδια και ναοί χρησιμοποιούνταν ως τόπος δημόσιας αλληλεπίδρασης για τους κατοίκους της πόλης, αλλά και ως τρόπος επίδειξης του πλούτου της τοπικής ελίτ, τους βουλευτές (curiales). Οι βουλευτές μάζευαν τους φόρους και συντηρούσαν την πόλη κάνοντας δωρεές, οι οποίες έφεραν το όνομά τους. Κάτι τέτοιο προσέθετε κύρος στην οικογένειά τους, και δεν αποτελεί έκπληξη το ότι έγινε ένα μέσο ανταγωνισμού τόσο μέσα στην τοπική ελίτ όσο και μεταξύ των πόλεων. Έτσι έχουμε πολύ μεγάλα κτήρια, για παράδειγμα θέατρα, των οποίων η χωρητικότητα είναι δυσανάλογη με τον πληθυσμό της πόλης. Ο θεσμός των curiales σβήνει σταδιακά μέχρι που εξαφανίζεται εντελώς, παρά τις προσπάθειες των αυτοκρατόρων να τον συντηρήσουν εξαιτίας διαφόρων λόγων εκτός του οικονομικού.
Η δημιουργία της νέας πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη, έστρεψε το ενδιαφέρον της ελίτ προς την κεντρική διοίκηση. Υπάρχει μια μεταβολή νοοτροπίας σε αυτό το σημείο, καθώς οι επαρχίες παύουν να είναι αυτόνομες και αποτελούν μέρος ενός γενικότερου συνόλου με στόχο την συνολική ευημερία της αυτοκρατορίας. Με την συνεχόμενη αυτοκρατορική παρέμβαση στους μηχανισμούς των πόλεων, ανοίγουν καινούριες κρατικές και θρησκευτικές θέσεις που είναι πολύ πιο ελκυστικές προς την ελίτ για δύο λόγους. Πρώτον, της προσθέτουν επιπλέον κύρος και δύναμη μέσα στην αυτοκρατορική αυλή, και δεύτερον της προσφέρουν την απαλλαγή από τα οικονομικά καθήκοντά τους. Έτσι, σταδιακά το κύρος των curiales φθίνει, αφού όλο και περισσότεροι επιλέγουν να ακολουθήσουν τα δημόσια ή εκκλησιαστικά αξιώματα.
Υπάρχει η άποψη ότι με την έλευση του χριστιανισμού, οι πόλεις παρακμάζουν και ανέρχεται ο χώρος της υπαίθρου ως κυρίαρχος στην αυτοκρατορία. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν μπορεί να υποστηριχθεί από τις πηγές της εποχής, αυτό που παρατηρείται είναι μια μεταβολή στις πολιτισμικές προτεραιότητες των ανθρώπων μέσα από δύο σημεία μελέτης: τα δημόσια κτήρια και το ασήμι. Όπως αναφέραμε στην ρωμαϊκή πόλη δεσπόζει πλήθος δημόσιων κτηρίων το ένα πιο μεγαλοπρεπές από το άλλο.
Καθώς ο προσηλυτισμός αυξάνεται, οι επίσκοποι αντικαθιστούν τους επάρχους σε ένα παρόμοιο δίκτυο με αυτό της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ενώ εκδίδονται διατάγματα στην διάρκεια του 4ου αιώνα μ.Χ. που εγκαθιδρύουν την ορθοδοξία και σφραγίζουν την πορεία προς την μονοδοξία που αποτελεί χαρακτηριστικό της εποχής. Αυτά αποτελούν παράγοντες, αλλά όχι λόγους για την εγκατάλειψη και καταστροφή των δημόσιων κτηρίων της ρωμαϊκής πόλης. Η ίδια η κοινωνία ήταν έτοιμη να δεχτεί αυτές τις αλλαγές, καθώς οι προτεραιότητες της είχαν αλλάξει. Αντί να χρηματοδοτείται η ανέγερση ναών και λουτρών, τώρα χτίζονται εκκλησίες, μοναστήρια, ορφανοτροφεία και νοσοκομεία. Ειδικά οι εκκλησίες χαρακτηρίζονταν από την ίδια μεγαλοπρέπεια και ανταγωνιστική διάθεση, όπως για παράδειγμα τα θέατρα που αναφέραμε πιο πάνω.
Κινούμενοι στο ίδιο μοτίβο, παρατηρούμε ότι οι εκκλησίες ήταν αποθήκες ασημιού, αλλά και στα σπίτια των πιο εύπορων βρέθηκαν ασημικά είδη σε μεγάλες ποσότητες. Αυτό είναι ακόμη μια μαρτυρία που υποστηρίζει ότι δεν πρόκειται για παρακμή των πόλεων και ότι συζητούμε για μια μετάβαση, αφού μια κοινωνία σε παρακμή δεν δικαιολογεί αυτά τα ευρήματα σε τόσους χώρους. Η μεταβολή των προτεραιοτήτων στην χρηματοδότηση των κτηρίων πηγάζει από άλλη μια μεταβολή στην νοοτροπία του πληθυσμού όσον αφορά τον δημόσιο χώρο, σε συνδυασμό με την δομή της πόλης. Τα δημόσια κτήρια αντικαθίστανται από κλειστούς χώρους και οι συμμετρικοί δρόμοι από άναρχα στενά.
Μεταβάλλεται, λοιπόν, η επιθυμία του κόσμου από την δημόσια σφαίρα στην πιο ιδιωτική, πιο οριοθετημένη. Αυτό δεν πρόκειται για κρίση αλλά για μια ουδέτερη αλλαγή, η οποία μας οδηγεί από την ρωμαϊκή στην βυζαντινή περίοδο, κλείνοντας το χάσμα μεταξύ των δύο αυτών περιόδων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αθανασιάδη, Π. (2018), Η άνοδος της μονοδοξίας στην ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα: Εκδόσεις Εστία.
- Whittow, M. (2020), Η Διακυβέρνηση μιας Υστερορωμαϊκής και Πρώιμης Βυζαντινής Πόλης: Μια Περίπτωση Ιστορικής Συνέχειας, Αθήνα: Εκδόσεις Ηρόδοτος.
- van Dam, R. (2020), Από τον Παγανισμό στον Χριστιανισμό στη Γάζα της Ύστερης Αρχαιότητας.
- Nixey, C. (2022), Η Εποχή του Λυκόφωτος, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
