Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Για αρκετούς ανθρώπους στην καθημερινή μας ζωή, κάθε αναφορά στην έννοια της φιλοσοφίας μοιάζει ιδιαιτέρως βαρετή. Σε έναν πρακτικό κόσμο, όπου καθημερινά φαίνεται η κατεύθυνση της κοινωνίας προς τον τεχνοκρατισμό, οι προβληματισμοί των φιλοσόφων μπορεί να μοιάζουν σαν προβλήματα πολυτελείας, αφήνοντας το ευρύ κοινό ασυγκίνητο. Παρόλα αυτά, όλοι μας μέσα από τα διαβάσματά μας έχουμε έρθει σε επαφή με συγγραφείς, που κατάφεραν να κάνουν ένα αντικείμενο, που άλλοτε δε μας άρεσε, να μοιάσει σαν κάτι που πραγματικά θέλουμε να μάθουμε. Όσον αφορά εμένα, πάντα μου άρεσε η φιλοσοφία, γι’ αυτό και ξεκίνησα την ανάγνωση του σημερινού βιβλίου με ιδιαίτερη χαρά και προσδοκίες. Αν, όμως, σε σας δεν άρεσε ποτέ η φιλοσοφία, ίσως το συγκεκριμένο ανάγνωσμα να σας πείσει ότι είναι πολύ πιο σημαντική για τη ζωή μας από όσο πιστεύατε.
Πρόκειται για το Γνώση και πάθος στη νεότερη φιλοσοφία του Άρη Στυλιανού, που κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 2022 από τις Εκδόσεις Πόλις. Γνωστός, πλέον, και μέσα από την υποψηφιότητά του με τον ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ στην Α’ Θεσσαλονίκης, ο συγγραφέας έχει ακολουθήσει σπουδές Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου και διδάσκει, μέχρι σήμερα, στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης, ενώ οι σπουδές του τον ταξίδεψαν και μέχρι το Παρίσι. Έχει επιμεληθεί αρκετά άρθρα και τόμους, με θέματα που άπτονται των ενδιαφερόντων του, ενώ το σημερινό δεν είναι το πρώτο του βιβλίο, καθώς έχει εκδώσει, επίσης, τα Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ και Ο Σπινόζα και η δημοκρατία, και πάλι από τις Εκδόσεις Πόλις.
Στο βιβλίο αυτό, ο Στυλιανού αφορμάται από τα γεγονότα της εποχής μας. Με αποκορύφωμα την εποχή της πανδημίας, όλοι μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι περάσαμε ημέρες, κατά τις οποίες οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) και οι θεωρίες συνωμοσίας βρίσκονταν στο απόγειό τους. Αυτή η διαδικασία διαστρέβλωσης της πραγματικότητας, που συχνά παράγει εντελώς ανορθολογικά αποτελέσματα, αποτελεί και την αφορμή για το βιβλίο αυτό, το οποίο μέσα από τους γνωστότερους στοχαστές της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας έρχεται να πραγματευτεί τα ζητήματα της γνώσης και της αλήθειας. Οι θεωρίες συνωμοσίας και οι παράλογες εν πολλοίς πολιτικές παρεκβάσεις του καιρού μας έχουν δύναμη, διότι είναι –έστω εν μέρει– αληθοφανείς και μπορούν να ανταποκριθούν στην ανάγκη του κοινού για γνώση. Μέσα, όμως, από αυτή τη διαδικασία, η ανάγκη αυτή αποκτά μια ανορθολογική διάσταση, καθώς μέσα από τον φανατισμό και την ημιμάθεια, τα όρια της πραγματικότητας θολώνουν και η πολιτική σκηνή γεμίζει με άτομα που εκμεταλλεύονται αυτές τις καταστάσεις για ίδιον όφελος.
Ποια είναι, λοιπόν, η λύση; «Στις δύσκολες παρούσες συνθήκες, είναι απαραίτητη η πολιτική επινόηση για την εύρεση μιας νέας ισορροπίας μεταξύ ορθολογικότητας, γνώσης, πάθους, εμπειρίας και πράξης», μας απαντά το ίδιο το βιβλίο, μέσα από το οπισθόφυλλό του. Για την ανεύρεση αυτής της ισορροπίας, ο συγγραφέας έρχεται σε διάλογο με τον Μακιαβέλι, τον Ντεκάρτ, τον Χομπς, τον Πασκάλ, τον Σπινόζα, τον Λάιμπνιτς, αλλά και τους νεότερους Αλτουσέρ και Φουκώ. Δεν είναι καθόλου τυχαία η επιλογή των διανοητών αυτών, καθώς οι περισσότεροι συνδέθηκαν με μια εποχή, κατά την οποία η ανθρώπινη σκέψη αποτίναξε τις αυθεντίες του κλήρου και της μοναρχίας και νοηματοδότησε τη γνώση μέσα από την αμφιβολία, τη σκέψη και την εμπειρία του κόσμου.
Ήδη από τον Ντεκάρτ, είναι εμφανές ότι ο ορθός λόγος και η μέθοδος είναι ο τρόπος με τον οποίο αποκτάται η γνώση περί του κόσμου. Παρόλα αυτά, όπως επισημαίνουν οι Λάιμπνιτς και Σπινόζα, δεν είναι δυνατόν να απορρίψει κανείς εντελώς την εμπειρία, καθώς αυτό θα μας έφερνε σε ένα αδιέξοδο σημείο, όπου θα έπρεπε να αναζητήσουμε την κατάλληλη μέθοδο, ώστε να βρούμε την κατάλληλη μέθοδο και, συνεπώς, θα βρισκόμασταν ξανά στο σημείο μηδέν. Ο Λόγος, παράλληλα με την Εμπειρία, λοιπόν, είναι οι δύο μεταβλητές που, σε συσχετισμό μεταξύ τους, μπορούν να παραγάγουν τη γνώση, η οποία είναι πολύτιμη, λόγω και της επίπονης διαδικασίας της αναζήτησής της. Παρόλα αυτά, ακόμη και η απόκτηση της γνώσης, χωρίς την πρακτική της εφαρμογή, δεν αποδίδει απαραίτητα τα ορθά αποτελέσματα σε επίπεδο πολιτικών.
Ένας άλλος πυρήνας του βιβλίου είναι το πάθος, με άλλα λόγια, το ανθρώπινο συναίσθημα. Οι παλαιότεροι διανοητές, ήδη από την αρχαία Ελλάδα, έβλεπαν τα συναισθήματα ως κατώτερα από τη λογική και θεωρούσαν ότι ο επηρεασμός από αυτά μας παρασύρει σε λανθασμένες κρίσεις. Εάν δεχθεί κανείς όσα αναφέρουν οι πιο απαισιόδοξοι διανοητές για τη φύση του ανθρώπου και της πολιτικής (Χομπς, Μακιαβέλι), τότε οι άνθρωποι διέπονται από αρνητικά συναισθήματα και είναι πάντοτε έτοιμοι να βλάψουν και να εξαπατήσουν. Παρόλα αυτά, ο Στυλιανού δίνει και μια πιο αισιόδοξη εικόνα. Τα ανθρώπινα συναισθήματα έχουν μεν τις αρνητικές τους εκφάνσεις, αλλά μπορούν να αφορούν και σε διαθέσεις δημιουργίας, ευτυχίας και αγάπης. Τελικά, η Γνώση και το Πάθος δεν είναι απαραίτητα αντίπαλες δυνάμεις, αλλά μπορούν μέσα από τη διαδικασία εύρεσης των ορθών ισορροπιών να αποτελέσουν θετικούς κινητήριους μηχανισμούς για την καλυτέρευση των πρακτικών πολιτικών επιλογών, ώστε, εν τέλει, να πληρωθεί στις σύγχρονες συνθήκες το αίτημα της ευημερίας και της κοινωνικής ευτυχίας.
