Του Κωνσταντίνου Μεταξά,
Υπόθεση ή χαρακτήρας; Τι είναι σημαντικότερο; Η διαμάχη είναι εξίσου παλιά με την τέχνη μας. Ο Αριστοτέλης ζύγισε την κάθε πλευρά και κατέληξε πως η ιστορία έρχεται πρώτη, ο χαρακτήρας δεύτερος. Η άποψή του ίσχυε ώσπου, με την εξέλιξη του μυθιστορήματος, το εκκρεμές έκλεινε προς την άλλη πλευρά. Τον δέκατο ένατο αιώνα, πολλοί υποστήριζαν πως η δομή δεν είναι παρά ένα κατασκεύασμα σχεδιασμένο για να αναδεικνύει την προσωπικότητα, πως εκείνο που ζητά ο αναγνώστης είναι συναρπαστικοί, περίπλοκοι χαρακτήρες. Σήμερα, οι δύο πλευρές εξακολουθούν να ερίζουν χωρίς να έχει υπάρξει ετυμηγορία. Ο λόγος για αυτή την εκκρεμότητα είναι απλός: Το ερώτημα είναι παραπειστικό.
Δεν μπορούμε να αναρωτιόμαστε τι είναι σημαντικότερο, η δομή ή ο χαρακτήρας, επειδή η δομή είναι ο χαρακτήρας. Ο χαρακτήρας είναι η δομή. Είναι το ίδιο πράγμα, άρα το ένα δεν μπορεί να είναι σημαντικότερο από το άλλο. Ωστόσο, η διαμάχη συνεχίζεται εξαιτίας μιας ευρέως διαδεδομένης σύγχυσης σχετικά με δύο ζωτικής σημασίας στοιχεία, του μυθοπλαστικού ρόλου – της διαφοράς μεταξύ χαρακτήρα και χαρακτηριστικών.
Με τον όρο «χαρακτηριστικά», εννοούμε το σύνολο των ευδιάκριτων στοιχείων ενός ανθρώπου, οτιδήποτε γνωρίζουμε έπειτα από προσεκτική και εξονυχιστική έρευνα: Ηλικία και IQ, φύλο και σεξουαλικότητα. Τρόπος ομιλίας και χειρονομίες, επιλογή σπιτιού αυτοκινήτου και ρούχων. Το σύνολο αυτών των στοιχείων καθιστά τον κάθε άνθρωπο μοναδικό, επειδή ο καθένας μας αποτελεί έναν μοναδικό συνδυασμό γενετικών δεδομένων και συσσωρευμένης εμπειρίας. Αυτά τα μοναδικά γνωρίσματα αποτελούν το σύνολο των χαρακτηριστικών αλλά δεν είναι ο χαρακτήρας.
Ο πραγματικός χαρακτήρας αποκαλύπτεται με τις επιλογές που κάνει ένας άνθρωπος υπό πίεση – όσο μεγαλύτερη η πίεση, τόσο βαθύτερη η αποκάλυψη, τόσο πιστότερη η επιλογή στην πραγματική φύση του χαρακτήρα. Κάτω από την επιφάνεια των χαρακτηριστικών, ανεξαρτήτως φαινομένων, ποιο είναι αυτό το άτομο; Στην καρδιά της ανθρώπινης φύσης του τι θα ανακαλύψουμε; Είναι στοργικός ή σκληρός; Γενναιόδωρος ή εγωιστής; Δυνατός ή αδύναμος; Ειλικρινής ή ψεύτης; Γενναίος ή δειλός; Ο μόνος τρόπος να μάθουμε την αλήθεια είναι να παρατηρήσουμε τις επιλογές του υπό πίεση, όταν κάνει την τάδε ή τη δείνα ενέργεια κυνηγώντας την επιθυμία του. Είναι ό,τι επιλέγει.
Η πίεση αποτελεί βασικό στοιχείο. Οι επιλογές που γίνονται όταν δεν διακυβεύεται κάτι δεν σημαίνουν και πολλά. Αν ένας χαρακτήρας επιλέξει να πει την αλήθεια σε μια κατάσταση όπου το ψέμα δεν θα του πρόσφερε το παραμικρό, η επιλογή είναι ασήμαντη, η στιγμή δεν εκφράζει το παραμικρό. Όμως, αν ο ίδιος χαρακτήρας επιμένει να λέει την αλήθεια ενώ ένα ψέμα θα του έσωζε τη ζωή, τότε αισθανόμαστε πως η ειλικρίνεια βρίσκεται στην καρδιά της φύσης του.
Σκεφτείτε την ακόλουθη σκηνή: Δύο αυτοκίνητα κινούνται σε έναν αυτοκινητόδρομο. Από τη μια ένα σκουριασμένο Station Wagon που κουβαλά κουβάδες, σφουγγαρίστρες και σκούπες. Οδηγός του μια παράνομη μετανάστρια – μια ήσυχη, ντροπαλή γυναίκα που εργάζεται ως οικιακή βοηθός για «μαύρα» λεφτά, το μοναδικό έσοδο της οικογένειάς της. Δίπλα κινείται μια αστραφτερή καινούργια Porsche που την οδηγεί ένας ευφυής και εύπορος νευροχειρουργός. Δύο άνθρωποι που διαφέρουν εντελώς ως προς το παρελθόν, τις πεποιθήσεις, την προσωπικότητα, τη γλώσσα – τα χαρακτηριστικά τους είναι όσο το δυνατόν πιο ανόμοια. Ξαφνικά, μπροστά τους ένα σχολικό λεωφορείο γεμάτο παιδιά χάνει τον έλεγχο, τρακάρει σε μια ανισόπεδη διάβαση και αρπάζει φωτιά παγιδεύοντας τα παιδιά. Τώρα, υπό αυτή τη φριχτή πίεση, ανακαλύπτουμε ποιοι είναι αυτοί οι δύο άνθρωποι.
Ποιος επιλέγει να σταματήσει; Ποιος επιλέγει να συνεχίσει; Ο καθένας έχει λόγους να συνεχίσει. Η οικιακή βοηθός ανησυχεί πως αν ανακατευτεί η αστυνομία θα την ανακρίνει, θα ανακαλύψει πως είναι παράνομη, θα την οδηγήσει ξανά εκτός συνόρων και η οικογένειά της θα πεινάσει. Ο χειρουργός φοβάται πως αν τραυματιστεί και κάψει τα χέρια του, χέρια που πραγματοποιούν θαυματουργές επεμβάσεις μικροχειρουργικής, θα χαθούν οι ζωές χιλιάδων μελλοντικών ασθενών. Ας πούμε όμως πως και οι δύο φρενάρουν και σταματούν.
Η επιλογή αυτή μας δίνει κάποιο στοιχείο για τον χαρακτήρα, όμως ποιος σταματά για να βοηθήσει και ποιος επειδή τον έχει πιάσει υστερία και δεν μπορεί να συνεχίσει; Ίσως ανακαλύψουμε ότι βαθιά μέσα στους 2 ανθρώπους με τα εντελώς ανόμοια χαρακτηριστικά κρύβεται πανομοιότυπη ανθρωπιά. Ίσως αποδειχθεί πως το άτομο που πιστεύαμε ότι θα ενεργούσε ηρωικά είναι δειλό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- McKee, R: Το σενάριο, ουσία δομή, ύφος και βασικές αρχές, μτφρ. Αντώνης Καλοκύρης. Αθήνα, 2017
- Braak, I.:Poetik in Stichworten: Literaturwissenschaftliche Grundbegriffe. Eine Einführung (M. Neubauer, Ed.; 8th ed.). Borntraeger, 2001
