Του Νίκου Διονυσάτου,
Η Αρμενία είναι μια χώρα που ελάχιστοι ζηλεύουν σήμερα. Είναι μικρή, με ελάχιστες οικονομικές δυνατότητες, ακόμα λιγότερους συμμάχους και βρίσκεται πρακτικά περικυκλωμένη από τους δύο χειρότερους εχθρούς της: την Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν. Οι Αρμένιοι, με έναν πληθυσμό κάτω από 3 εκατομμύρια, χαμηλότατες γεννήσεις εδώ και 30 χρόνια, υψηλότατα ποσοστά μετανάστευσης και τον πόλεμο να τους απειλεί διαρκώς, έχουν κάθε λόγο να ανησυχούν για το μέλλον τους. Το αρμενικό στοιχείο, ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι έχει περάσει πολύ χειρότερες στιγμές στην ιστορία του, και επιβίωσε. Αυτό, λοιπόν, θεωρώ ότι θα καταφέρει να κάνει και τώρα.
Οι Αρμένιοι κατάφεραν να αναπτύξουν έναν διακριτό και σημαντικό πολιτισμό, ήδη, από την πρώτη χιλιετία π.Χ., και να διατηρήσουν μια σχετική δημογραφική σταθερότητα στις περιοχές τους. Αυτό το στοιχείο, αν συνυπολογίσει κανείς και τους αιώνες που οι Αρμένιοι βρέθηκαν υπό τον έλεγχο διαφορετικών ξένων Αυτοκρατοριών, είναι από μόνο του αξιοθαύμαστο. Κατά τον 19ο αιώνα, ωστόσο, με την παγκόσμια άνοδο του εθνικισμού, η κατάσταση για τον συγκεκριμένο λαό ανατράπηκε άρδην. Στο ρωσικό τμήμα της Αρμενίας, οι αποστολικοί χριστιανοί Αρμένιοι είχαν καλύτερη αντιμετώπιση, πράγμα που άφησε θετικό στίγμα στη συλλογική εθνική τους μνήμη. Όμως, η ιστορία για τους αρμενικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ως γνωστόν, θα εξελισσόταν πολύ διαφορετικά.
Ειδικά προς τα τέλη του 19ου αιώνα, οι διωγμοί και οι σφαγές αρμενικών πληθυσμών είχαν αυξηθεί σημαντικά, όμως η κατάσταση θα έφτανε στο απροχώρητο μετά την Επανάσταση των Νεότουρκων το 1908. Παρά τις αρχικές διακηρύξεις του κινήματος, για δικαιώματα στους μειονοτικούς πληθυσμούς, ο πραγματικός στόχος του ήταν να δημιουργήσει μια Τουρκία για τους Τούρκους. Έτσι, μετά τους δύο Βαλκανικούς Πολέμους και τον Ιταλο-τουρκικό Πόλεμο, οι Νεότουρκοι, βλέποντας τις εδαφικές απώλειες της Αυτοκρατορίας, άρχισαν να σκληραίνουν τη στάση τους απέναντι σε όλους τους πληθυσμούς που θα μπορούσαν να εντείνουν την οθωμανική εδαφική αποσάθρωση. Μετά και την είσοδο των Οθωμανών στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το φθινόπωρο του 1914, πρώτος στόχος για την επίτευξη αυτού του εγχειρήματος θα ήταν οι Αρμένιοι.
Καθώς οι ήττες από τους Ρώσους στα ανατολικά άρχισαν να πολλαπλασιάζονται, ένας ήταν ο υπαίτιος για τα οθωμανικά επιτελεία. Οι αρμενικοί πληθυσμοί θεωρήθηκε ότι λειτουργούσαν ως πέμπτη φάλαγγα για τη Ρωσική Αυτοκρατορία και ως εκ τούτου κρίθηκε αναγκαία η «άμεση μετακίνησή τους στα ενδότερα της οθωμανικής επικράτειας». Αυτό το σχέδιο, βέβαια, ήταν απλώς η επίσημη ανακοίνωση μιας γενοκτονίας, που μέσα σε ελάχιστο διάστημα θα εξόντωνε περίπου 1,5 εκατομμύριο Αρμένιους της σημερινής ανατολικής Τουρκίας. Έτσι, υπό την καθοδήγηση των τριών πασάδων που διοικούσαν την Αυτοκρατορία –του Talaat Πασά, του Enver Πασά και του Cemal Πασά–, στις 24 Απριλίου 1915 (την ημέρα που αργότερα θα υιοθετούνταν ως ημέρα μνήμης για την Αρμενική Γενοκτονία), το πρόγραμμα μαζικού αφανισμού του αρμενικού στοιχείου ξεκίνησε με αιφνιδιαστικές συλλήψεις και δολοφονίες εκατοντάδων επιφανών Αρμενίων της Κωνσταντινούπολης, προκειμένου το έθνος να μείνει ακέφαλο από τους ηγέτες του, κατά την τραγωδία που θα ακολουθούσε.
Ο μαζικός διωγμός των Αρμενίων, στη συνέχεια, θα επεκτεινόταν από τη μια ημέρα στην άλλη, σε όλη τη χώρα, και εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι θα υποχρεώνονταν να τραπούν σε ατελείωτες πορείες θανάτου, προς τις ερήμους της Συρίας και του Ιράκ. Κατά τη διάρκεια αυτών των διαδρομών, οι περισσότεροι πρόσφυγες –κυρίως παιδιά, γυναίκες και γέροι– θα πέθαιναν από την πείνα, τη δίψα, την εξάντληση, τις ασθένειες και τις επιδρομές από Τούρκους άτακτους. Όσες κοινότητες Αρμενίων αντιστάθηκαν, σφαγιάστηκαν από τον Οθωμανικό στρατό επί τόπου, ενώ, ταυτόχρονα, οι τεράστιες περιουσίες των Αρμενίων λεηλατήθηκαν ή δημεύτηκαν.
Αν και πολλοί Αρμένιοι, όπως αντίστοιχα και Έλληνες Πόντιοι, την ίδια εποχή ξεκίνησαν αντάρτικο στα βουνά της ανατολικής και νότιας Τουρκίας και αρκετοί άνθρωποι κατάφεραν να διαφύγουν μέσω της Συρίας, του Λιβάνου και της Κιλικίας, ο παγκόσμιος αρμενικός πληθυσμός δέχτηκε ένα απίστευτων διαστάσεων δημογραφικό χτύπημα. Τη στιγμή που περίπου 1,5 εκατομμύριο Αρμένιοι χάθηκαν στη δυτική Αρμενία και μερικές ακόμα εκατοντάδες χιλιάδες στην επαναστατημένη ρωσική ανατολική Αρμενία, το συγκεκριμένο έθνος λίγο έλλειψε να εκλείψει από προσώπου γης. Ωστόσο, χάρη στις υπέρτατες θυσίες που χρειάστηκε να κάνει, η μικρή Αρμενία επιβίωσε, έστω και υπό τον έλεγχο των Μπολσεβίκων, που την κατέλαβαν το 1920.
Την ίδια εποχή, επίσης, οι επαρχίες του Adrahan, του Igdir και του Kars παραδόθηκαν στις δυνάμεις του Kemal, παρότι πριν τον πόλεμο ανήκαν στη ρωσική Αρμενία, ενώ και τα εσωτερικά σύνορα της νέας Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αρμενίας χαράχτηκαν με το Αζερμπαϊτζάν, έτσι ώστε υπολογίσιμοι πληθυσμοί Αρμενίων να μείνουν εκτός της χώρας, κυρίως στην αυτόνομη περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Κατά τη σοβιετική εποχή, τουλάχιστον, ο αρμενικός πληθυσμός άρχισε και πάλι να αυξάνεται, τόσο από την άφιξη Αρμενίων από το εξωτερικό όσο και από τα σχετικά καλά ποσοστά γεννήσεων κατά τις κατοπινές δεκαετίες. Με αυτόν τον τρόπο, την ώρα που το 1920 υπήρχαν περίπου 700.000 κάτοικοι στη σοβιετική Αρμενία, το 1990 το νούμερο αυτό είχε αγγίξει τα 3 εκατομμύρια. Το πρόβλημα ήταν ότι εκείνη ακριβώς την εποχή, η πολιτική κατάσταση στη Σοβιετική Ένωση ετοιμαζόταν να αλλάξει για πάντα. Μετά από χρόνια καταπίεσης και έναν καταστροφικό σεισμό το 1988, η Αρμενία, λίγο πριν τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, επιχείρησε να προσαρτήσει την περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (ή Artsakh όπως λέγεται στα Αρμενικά), προκειμένου οι Αρμένιοι της περιοχής να μην βρεθούν ως μειονοτικοί σε ένα ανεξάρτητο Αζερμπαϊτζάν. Αυτό οδήγησε σε μεγάλης κλίμακας εθνοτικές συγκρούσεις μεταξύ των δύο λαών, που την περίοδο 1989-1990 εκφράστηκαν με πογκρόμ και εθνοκαθάρσεις και στις δύο πλευρές των συνόρων. Πριν καλά καλά, λοιπόν, οι δύο χώρες ανακτήσουν τις ανεξαρτησίες τους, το 1991, ο πόλεμος μεταξύ τους βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη επί της διαφιλονικούμενης περιοχής του Καραμπάχ.
Η σύγκρουση κράτησε μέχρι το 1994 και η Αρμενία, ως νικήτρια, εξασφάλισε την de facto ανεξαρτησία των εδαφών που είχε κατακτήσει. Η συγκεκριμένη εξέλιξη αντιπροσώπευε μια τεράστια νίκη στην εθνική συνείδηση των κατατρεγμένων Αρμενίων εναντίον των Αζέρων, αλλά και των Τούρκων. Δημογραφικά, ωστόσο, μόνο νίκη δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το αποτέλεσμα του πολέμου. Χάρη στη σύρραξη, η οικονομία καταστράφηκε, οι γεννήσεις έπεσαν κατακόρυφα και εκατοντάδες χιλιάδες Αρμένιοι, για άλλη μια φορά, βρέθηκαν ως πρόσφυγες και μετανάστες στο εξωτερικό. Επίσης, λόγω της ραγδαίας οικονομικής και δημογραφικής αύξησης τόσο της Τουρκίας, όσο και του Αζερμπαϊτζάν, όλα αυτά τα χρόνια που η Αρμενία παρήκμαζε, η χώρα έχασε, τελικά, τον δεύτερο πόλεμο του Καραμπάχ, το 2020, και μαζί το μεγαλύτερο μέρος του Artsakh.
Παρά, ωστόσο, την τραγική κατάσταση που μπορεί να υπάρχει σήμερα, η οποία συνδέεται άμεσα με τις μνήμες της γενοκτονίας, αλλά και τους πιο πρόσφατους πολέμους, θα ήθελα να κλείσω το άρθρο με τρία θετικά στοιχεία. Το πρώτο, όσο θλιβερό κι αν μπορεί να δείχνει για το αρμενικό έθνος αυτήν τη στιγμή, είναι ότι με την ατυχή απώλεια του Artsakh, η χώρα χάνει το τελευταίο τμήμα αλυτρωτικής επέκτασης εκτός των –κατά γενική ομολογία προβληματικών– συνόρων της. Το δεύτερο είναι ότι εξαιτίας της διπλωματικής της απομόνωσης, όταν η Ρωσία αρνήθηκε να την υπερασπιστεί το 2022, η χώρα κατάλαβε ότι για το μέλλον της θα πρέπει να επικεντρωθεί περισσότερο στη Δύση. Και τέλος, οι Αρμένιοι, αν και μειώνονται στο εθνικό τους κέντρο, διαθέτουν ποσοστιαία μια από τις μεγαλύτερες διασπορές στον κόσμο και μια από τις πιο επιδραστικές στη λήψη αποφάσεων. Εκατομμύρια Αρμένιοι ζουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Ρωσία, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία, τη Γερμανία, την Ελλάδα, χώρες της Μέσης Ανατολής και πολλά ακόμα μέρη. Και αυτοί οι άνθρωποι θα είναι, κατά την άποψή μου, το πολιτιστικό και δημογραφικό μέλλον της Αρμενίας, είτε παλιννοστώντας είτε επενδύοντας σε αυτό το μικρό κράτος, που, όμως, έχει επηρεάσει την υφήλιο όσο λίγα…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Armenia, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ
- Armenian Genocide, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ
- The Armenian Genocide, Genocide Encyclopedia, διαθέσιμο εδώ
- Demographics Armenia: more divorces, lower birth rate, Jam News, διαθέσιμο εδώ
- UN: Armenia’s population will decrease by 2050, Armenia News, διαθέσιμο εδώ
- Armenia’s Existential Decision, The Armenian Weekly, διαθέσιμο εδώ
- Pashinyan’s Shuttle Diplomacy and the Dwindling Hope for Karabakh Armenians, The Armenian Mirror Spectator, διαθέσιμο εδώ
- Armenian and Azeri soldiers clash near contested Nagorno-Karabakh region, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
- Azerbaijan’s blockade of Nagorno Karabakh and its weaponization of environmentalism, Kathimerini, διαθέσιμο εδώ
- Azerbaijan Violated Cease-Fire Agreement with Armenia, Russia Says, VOA, διαθέσιμο εδώ
