Της Σπυριδούλας Βλάχα,
Ο σεξισμός, ως κοινωνικό φαινόμενο, εντοπίζεται σε πολλαπλούς τομείς της ζωής μας. Ένας από αυτούς είναι και η γλώσσα, η οποία συχνά γίνεται πεδίο αναπαραγωγής διακρίσεων μεταξύ των δύο φύλων –και κυρίως κατά των γυναικών–, χωρίς, ωστόσο, αυτές να είναι αισθητές. Σε αυτήν την περίπτωση, μιλάμε για το φαινόμενο του «γλωσσικού σεξισμού».
Πρόσφατα, είχα την ευκαιρία να βρεθώ στην ορκωμοσία ενός αγαπημένου προσώπου. Μέσα στο κλίμα χαράς και συγκίνησης, μου τράβηξε την προσοχή το γεγονός πως, ενώ τις θέσεις του πρύτανη και του κοσμήτορα τις κατείχαν γυναίκες, οι προσφωνήσεις των παραπάνω ουσιαστικών έγιναν στο αρσενικό γένος. Αυτή η γενικευμένη χρήση του αρσενικού γένους, σαν να εκπροσωπεί όλα τα φύλα, αποτελεί σημαντικό μέρος του γλωσσικού σεξισμού, καθώς παρουσιάζει το ανδρικό φύλο ως την κανονικότητα, η οποία εμπεριέχει όλα τα άλλα φύλα, που εκλαμβάνονται ως παρεκκλίσεις.
Και, πράγματι, εάν το καλοσκεφτούμε, όσον αφορά επαγγέλματα υψηλού κύρους, οι θηλυκοί τύποι είναι, είτε ανύπαρκτοι, είτε λιγότερο διαδεδομένοι, και θεωρείται πως ξεφεύγουν από την επίσημη χρήση της γλώσσας. Για παράδειγμα, δε θα ακούσουμε συχνά τις λέξεις «πρυτάνισσα», «προεδρίνα», ή «βουλευτίνα». Και, μάλιστα, σε περίπτωση που αυτές χρησιμοποιούνται, διακατέχονται από μία υποτιμητική χροιά. Από την άλλη πλευρά, για επαγγέλματα χαμηλότερου κύρους, η χρήση του θηλυκού τύπου είναι περισσότερο διαδεδομένη και θεωρείται «φυσιολογική». Σε όλους μας ακούγονται μια χαρά οι λέξεις «μαγείρισσα», «κομμώτρια» και «μπακάλισσα», όχι, όμως, και οι τύποι «δικηγορίνα» και «κοσμητόρισσα». Αυτή η επιλεκτική χρήση του θηλυκού γένους, ανάλογα με το κοινωνικό status του κάθε επαγγέλματος, υποκρύπτει και, παράλληλα, συντηρεί την ιδέα, πως στις ανώτερες κοινωνικές θέσεις είναι φυσικό να υπάρχουν περισσότεροι άνδρες –εξ ου και η κυριαρχία του ανδρικού γένους–, ενώ στις χαμηλότερες επαγγελματικές-κοινωνικές θέσεις, να υπάρχουν περισσότερες γυναίκες.
Επιπλέον, ο γλωσσικός σεξισμός δεν αφορά μόνο τη γραμματική, αλλά και το λεξιλογικό επίπεδο. Σύμφωνα με την έρευνα των Παυλίδου και Καραφώτη το 2004, τα περισσότερα ουσιαστικά θηλυκού γένους δηλώνουν πράγματα και καταστάσεις και σχετίζονται λιγότερο με τον άνθρωπο, σε αντίθεση με τα ουσιαστικά αρσενικού γένους, που χρησιμοποιούνται, κυρίως, για τη δήλωση ανθρώπινων γνωρισμάτων. Αυτή η παρατήρηση ενισχύει την ιδεολογία που προαναφέρθηκε, σχετικά με τη νορμαλοποίηση του ανδρικού φύλου ως ικανού «εκπροσώπου» του ανθρώπινου είδους.
Ακόμη, εάν παρατηρήσουμε προσεκτικά τη χρήση της γλώσσας, θα διαπιστώσουμε, πως λέξεις που αφορούν το γυναικείο φύλο, διακατέχονται συχνά από αρνητική χροιά, σε αντίθεση με αντίστοιχους τύπους που αφορούν το ανδρικό φύλο. Πόσες φορές έχουμε ακούσει τις φράσεις «κλαίει σαν κοριτσάκι», ή «μην κάνεις σαν γυναικούλα», οι οποίες χρησιμοποιούνται σε αντιδιαστολή ως προς φράσεις, όπως «είναι αντράκι» ή «φέρεται αντρίκεια»; Τέτοιου είδους γλωσσικές επιλογές, όπως είναι φυσικό, διαιωνίζουν στερεότυπα περί «γυναικείων» και «ανδρικών» γνωρισμάτων, όπως η ευαισθησία, τα ενδιαφέροντα, το θάρρος και η εντιμότητα, και ενισχύουν τις έμφυλες ανισότητες.
Από την άλλη πλευρά, χρειάζεται να εστιάσουμε και στη χρήση της γλώσσας ως έναν τρόπο επιτέλεσης του φύλου. Αυτό αναφέρεται στη διάκριση μεταξύ «ανδρικού» και «γυναικείου» λόγου, ο οποίος, αν και συχνά θεωρείται πως πηγάζει από τις βιολογικές διαφορές και γνωρίσματα των δύο φύλων, στην πραγματικότητα, αποτελεί μία κοινωνική κατασκευή. Στον λεγόμενο «γυναικείο» λόγο προσδίδεται περισσότερη ευπρέπεια, καθωσπρεπισμός και τυπικότητα, σε αντίθεση με τον «ανδρικό», ο οποίος «επιτρέπεται» να χαρακτηρίζεται από ανεπισημότητα, «λαϊκές» κουβέντες, ακόμα και υβριστικές λέξεις. Πρόκειται για έναν τρόπο έκφρασης και επιτέλεσης του κοινωνικού φύλου, σύμφωνα με τις προσδοκίες που υπάρχουν για αυτό, οι οποίες, όμως, είναι κοινωνικά καθορισμένες και προάγουν την άνιση μεταχείριση των δύο φύλων.
Κατανοούμε, λοιπόν, πως η γλώσσα αποτελεί σημαντικό φορέα μηνυμάτων και κατασκευάζει σε μεγάλο βαθμό την πραγματικότητα στην οποία ζούμε. Ο γλωσσικός σεξισμός, αν και δεν είναι τόσο εμφανής όσο άλλες μορφές σεξισμού, δυστυχώς, υπάρχει και συνεχίζει να αναπαράγει προβληματικές ιδεολογίες για τα δύο φύλα. Συχνά, η εστίαση σε τόσο «μικρά» πράγματα, όπως οι γλωσσικές επιλογές μας, θεωρείται υπερβολική, όμως η αλήθεια είναι πως οι καθημερινές, μικρές συνήθειες, διαμορφώνουν αυτό που είμαστε. Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, από τα «μικρά» και «ασήμαντα»!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΣΕΞΙΣΜΟΣ: ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΒΟΥΛΕΥΤΡΙΕΣ ΕΚΤΟΣ ΑΠΟ ΧΟΡΕΥΤΡΙΕΣ;, athinorama.gr, διαθέσιμο εδώ
- Γλωσσικός Σεξισμός: Όταν η γλώσσα κάνει διακρίσεις, maxmag.gr, διαθέσιμο εδώ
