Της Ιωάννας Λογάρου,
To “The Trial” αποτελεί μία ταινία βασισμένη στο μυθιστόρημα «Η Δίκη» του γερμανόφωνου συγγραφέα Franz Kafka (1883-1924). O σκηνοθέτης και σεναριογράφος της ταινίας Orson Welles υποστηρίζει πως το βιβλίο λειτούργησε ως έμπνευση για την ταινία, όμως, δεν παρέλειψε να εμπλουτίσει την πλοκή της ιστορίας με δικές του καλλιτεχνικές ιδέες και στοιχεία.
Στην ταινία απεικονίζεται ένας ήπιων τόνων άντρας, συγκεκριμένα υπάλληλος τράπεζας, ο Γιόζεφ Κ., ο οποίος καθώς ξυπνά αντικρίζει στο δωμάτιό του τρεις άντρες που θέλουν να τον συλλάβουν. Χωρίς να του προσάψουν καμία κατηγορία ούτε ο ίδιος να γνωρίζει σε τί παράνομη πράξη έχει εμπλακεί, εισέρχεται σε έναν παρανοϊκό κύκλο που επικρατούν τα αισθήματα της ενοχής και της απόγνωσης. Ήδη από την αρχή της ταινίας, ο Γιόζεφ επιδιώκει να μάθει για ποιο λόγο κατηγορείται, δίχως οι άντρες που τον συλλαμβάνουν να του απαντούν με σαφήνεια. Το παράδοξο έρχεται όταν ο Γιόζεφ, παρόλο που βρίσκεται υπό κράτηση, του επιτρέπεται να εργάζεται και να μετακινείται στην πόλη, όπως και κατά την υπόλοιπη του ζωή. Κάτι τέτοιο φαντάζει ψυχοφθόρο, μιας και η αίσθηση της διαρκούς παρακολούθησης και κριτικής, συνάμα με τον φόβο και την απορία της σύλληψης, οδηγούν τον Γιόζεφ σε έναν εφιαλτικό κόσμο. Ο Orson Welles, μάλιστα, επιθυμούσε να δώσει στη ταινία τη διάσταση ενός ζωντανού εφιάλτη, μιας κατάστασης που συνάδει με αυτό που περιγράφεται συχνά ως “kafkaesque”. Τι σημαίνει όμως «καφκικό»;
Ο Franz Kafka έκανε χρήση σουρεαλιστικής μυθοπλασίας στην πληθώρα των μυθιστορημάτων του. Σε αυτά εξέφραζε με παραστατικότητα την ανησυχία και το άγχος του ανθρώπου του 20ου αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, τα σκηνικά που επέλεγε να περιγράψει στα βιβλία του («Η δίκη», «Η μεταμόρφωση», «Ο Πύργος») αφορούσαν έναν άντρα που συνήθως το όνομά του περιλαμβάνει το Κ, υποδηλώνοντας την αυτοβιογραφική διάθεση των έργων του. Ο άντρας αυτός διένυε έναν εφιάλτη, μιας και βρισκόταν με διάφορους τρόπους κυριευμένος από μία παράλογη και τυφλή εξουσία. Η εξουσία αυτή δεν αποκαλύπτει άμεσα την ταυτότητά της στα βιβλία του και μπορεί να ερμηνευτεί με πολλαπλούς τρόπους ανάλογα με τον αναγνώστη.
Μπορεί, δηλαδή, αυτή η εξουσία να σχετίζεται με το κράτος και τις γραφειοκρατικές διαδικασίες που επιβραδύνουν τα σχέδια του πρωταγωνιστή, είτε με την πιεστική δομή της κοινωνίας που αναγκάζει τους ανθρώπους να υποκύψουν στις νόρμες της, ώστε να είναι αποδεκτοί. Εναλλακτική ερμηνεία της εξουσίας που προβάλλεται στα διηγήματα του Kafka είναι η σχέση της με τον Θεό και την παντοδυναμία που τον χαρακτηρίζει. Πιο ταιριαστό, ωστόσο, σενάριο είναι πως η ισχύς που κυριεύει κάθε πράξη του πρωταγωνιστή είναι ο πατέρας. Αυτό οφείλεται στην προβληματική σχέση με τον πατέρα του, μιας και η ψυχρότητα του τελευταίου βύθισε τον Kafka σε έντονη θλίψη και απογοήτευση για τον εαυτό του και τις ικανότητές του. Η αίσθηση αυτή, λοιπόν, της αδυναμίας μεταφράζεται στη συνέχεια σε μία γενικότερη ανημποριά γύρω από ό,τι συμβαίνει. Σε συνδυασμό με την αδυναμία του πρωταγωνιστή εμφανές είναι και το άγχος του, μιας και η ιδέα ότι ο πατέρας του τον παρακολουθεί και τον κρίνει αυστηρά δεν μπορεί παρά να του προκαλεί σύγχυση και φόβο.
H είσοδος, λοιπόν, σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται ως «καφκικός» σε εισάγει σε μία σουρεαλιστική προσέγγιση στην οποία ό,τι είχες σχεδιάσει ή σκεφτεί καταρρέει. Ο τρόπος, δηλαδή, που είχες διαμορφώσει τις συμπεριφορές σου ελέγχεται από μία δύναμη, που μεταβάλλει τα σχέδιά σου και επιβάλλεται με τέτοιο τρόπο ώστε δεν μπορείς να ξεφύγεις. Πράγματι, κάτι τέτοιο συμβαίνει και στη ταινία, με τον Γιόζεφ να αντιμάχεται την καταδικασμένη πορεία του και να συναναστρέφεται με μυστήριους ανθρώπους (η γειτόνισσά του, ο συνήγορος υπεράσπισης) σε όσα μέρη βρίσκεται. Ο Welles επιλέγει ευρύχωρα μέρη (δικαστήριο, γραφείο, εξωτερικά κτίρια) για να τοποθετήσει τον ήρωά του, τονίζοντας έτσι την ανησυχία που αισθάνεται γύρω από έναν χαοτικό περίγυρο, επιτείνοντας και το άγχος του.
Αντίθετα, ο Kafka εμφατικά περιγράφει μικρούς χώρους στους οποίους περιπλανάται ο Γιόζεφ, επιτυγχάνοντας έναν παραλληλισμό σχετικά με τη κλειστοφοβική αύρα των τόπων αυτών και της γενικότερης ανημποριάς του πρωταγωνιστή να ξεφύγει από την εφιαλτική του πραγματικότητα. Τόσο οι άνθρωποι στο δικαστήριο όσο και οι υπάλληλοι του γραφείου προξενούν στον Γιόζεφ αισθήματα απειλής, παγίδευσης και αποξένωσης. Αυτό αρχικά συμβαίνει, διότι όσο παρευρίσκεται στο δικαστήριο τα βλέμματα των υπολοίπων είναι απειλητικά, απαξιωτικά και επιβλητικά ενισχύοντας την αναίτια ενοχή του Γιόζεφ, ενώ στο χώρο εργασίας του οι υπάλληλοι μοιάζουν με μία ομοιόμορφη μάζα, δέσμια της εξουσιαστικής και καταστροφικής πορείας μιας αόρατης δύναμης που βυθίζει τα θέλω των ανθρώπων σε μία ατέρμονη δοκιμασία.
Ο μάταιος αγώνας στον «καφκικό» κόσμο που αναπαριστά τόσο ο Kafka όσο και ο Welles στην καλύτερη του, όπως έχει δηλώσει ταινία, αποσκοπεί στην λύτρωση. H λύτρωση του ήρωα θα επέλθει όταν ο αγώνας του κριθεί αποτελεσματικός, όταν δηλαδή καταφέρει να υπερκεράσει τη μανία των ανθρώπων να στέκονται εναντίον του και όταν δώσει ένα νόημα στην παράλογη και αποπροσανατολισμένη πραγματικότητά του. Κάτι τέτοιο σύμφωνα με την «καφκική» φιλοσοφία δεν πρόκειται να συμβεί, γεγονός που φορτίζει τον Γιόζεφ και, κατ΄ επέκταση, τον σύγχρονο άνθρωπο με πανικό και κοινωνικές φοβίες. Ωστόσο, ο Kafka προτρέπει, αρχικά στον ίδιο του τον εαυτό να μην αφήσει το ημερολόγιό του και να συνεχίσει να γράφει τακτικά, ούτε να παραδοθεί. Παρόλο που δεν θα έρθει σωτηρία επιθυμεί κάθε στιγμή που περνά να είναι αντάξιος της.
Αυτό το σκεπτικό επιβεβαιώνεται καθολικά από τη τελευταία σκηνή, που δύο άντρες μεταφέρουν τον Γιόζεφ την ημέρα των γενεθλίων του σε ένα μέρος έξω από την πόλη για να τον σκοτώσουν, χωρίς στην πραγματικότητα να έχει τελεσθεί μία ολοκληρωμένη δίκη και πόσω μάλλον μία δίκη στην οποία να διαλευκάνεται η κατηγορία του Γιόζεφ και η ποινή του. Για την ακρίβεια, παρατηρούμε ότι ο συνήγορος δεν παρίσταται είτε ως υπερασπιστής είτε ως κατήγορος. Ο Κ. δεν τον έχει καν συναντήσει. Η μόνη ερώτηση που του τίθεται στο λεγόμενο δικαστήριο είναι αν εργάζεται βάφοντας σπίτια. Η ωμή και αιφνίδια δολοφονία του τονίζει για ακόμη μια φορά την κακοποίηση που υφίσταται ο άνθρωπος από την εξουσία. Οι δύο μαυροφορεμένοι άντρες επιβραδύνουν τον θάνατο του Γιόζεφ, μιας και αδυνατούν να χειριστούν ορθά το μαχαίρι. Ο Γιόζεφ αρνείται να «συνεργαστεί» μαζί τους και να προκαλέσει τον δικό του θάνατο. Εδώ έρχεται η ιδέα του Kafka περί θανάτου.
Ο Kafka συχνά είχε σκέψεις γύρω από την αυτοκτονία, πιθανώς προκαλούμενες από τη σχεδόν τυραννική συμπεριφορά του πατέρα του. Η μαζοχιστική και, συνάμα, καταθλιπτική του αύρα δεν τον βοήθησε να αντιμετωπίσει τις τάσεις αυτοκτονίας παρά μόνο να αποκτήσει ανθεκτικότητα γύρω από αυτές, για αυτό και στην τελευταία σκηνή ο Γιόζεφ φαίνεται να υπερασπίζεται έμμεσα την ύπαρξη του φωνάζοντας στους άντρες που επιδιώκουν να τον σκοτώσουν: “Like a dog!”. Η φράση αυτή έρχεται να υπενθυμίσει τη βαρβαρότητα και απανθρωπιά που ασκείται εις βάρος του Γιόζεφ από την αόρατη δύναμη που, συνεχώς, μας απειλεί. Μία διαφορετική προσέγγιση επέλεξε ο Welles για το τέλος της ταινίας, μιας και ο Γιόζεφ αντί να ξεστομίσει αυτή τη φράση γελά και φωνάζει, αναδεικνύοντας την ανημποριά των δύο αντρών να τον σκοτώσουν. Πιθανώς η αντίδραση αυτή να αναπαριστά την τελευταία προσπάθεια έκφρασης σε ένα σύστημα που ευδοκιμούν οι άνθρωποι με εξαφανισμένα τα αισθήματα ατομικότητας και ελεύθερης βούλησης καθώς και πλήρους υποταγής σε μία ασφυκτική και παράλογη εξουσία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Trial (1962) – imdb.com, διαθέσιμο εδώ
- The Trial (1962) Trailer – youTube.com, διαθέσιμο εδώ
- Η ΔΙΚΗ / KAFKA FRANZ – politeianet.gr, διαθέσιμο εδώ
