Του Νίκου Βελιώτη,
Φανταστείτε έναν κόσμο που οι άνθρωποι θα είναι πρακτικά αθάνατοι και θα ζούνε για εκατοντάδες χρόνια. Εκ πρώτης όψεως, το επιστημονικής φαντασίας αυτό σενάριο φαντάζει εντυπωσιακό και προκαλεί δέος. Όσο εμβαθύνει κανείς στη σκέψη του και λογίζεται τις επιπτώσεις της αθανασίας, αυτό το αρχικά εντυπωσιακό σενάριο αρχίζει να αποκτάει μια σκοτεινή και τρομακτική τροπή. Υπάρχει, άραγε, κάποιος τρόπος να φτάσει η ανθρωπότητα ποτέ στην αθανασία; Πόσο κοντά είναι η επιστήμη στο να είναι ικανή να δημιουργήσει έναν κόσμο από χιλιάδες Μαθουσάλες;
Συνοπτικά, η απάντηση είναι ότι η επιστήμη δεν έχει την ικανότητα να δημιουργήσει προς το παρόν «αθάνατους» ανθρώπους. Ο άνθρωπος είναι θνητός και ευάλωτος και μπορεί να πεθάνει από ασθένειες, ατυχήματα, εγκληματικές ενέργειες, από φυσικές καταστροφές ή ένας πιο τυχερός από γηρατειά. Προφανώς, η επιστήμη και η κοινωνία απέχουν πολύ από το να αντιμετωπίσουν τις πρώτες αιτίες. Εντούτοις, πολλοί μηχανισμοί γήρατος είναι αρκετά καλά μελετημένοι και θεωρητικά οι επιστήμονες μπορούν να τους εκμεταλλευτούν για να επεκτείνουν το προσδόκιμο ζωής. Επομένως, το παρόν άρθρο θα ασχοληθεί με ένα εξιδανικευμένο μοντέλο της αθανασίας, αυτό της αντι-γήρανσης. Έτσι, τίθεται ερώτημα: Υπάρχουν «θεραπείες» αντι-γήρανσης;
Για να μελετηθεί το γήρας, θα εστιάσουμε στους μηχανισμούς που το προκαλούν σε επίπεδο κυττάρου. Ένας από τους πιο μελετημένους είναι αυτός των τελομερών. Τα τελομερή είναι, όπως υποδηλώνει και το όνομά τους, τα τελικά μέρη στα δύο άκρα κάθε χρωμοσώματος. Κάθε φορά που ένα κύτταρο διαιρείται, είτε για την αύξηση ενός ιστού είτε για τη επούλωση πληγών είτε για ανανέωση παλιών και φθαρμένων κυττάρων, πρέπει να αντιγραφεί το γενετικό υλικό που εμπεριέχεται σε αυτό. Εξαιτίας της φύσης του μηχανισμού αυτής της αντιγραφής, τα άκρα με κάθε διαίρεση όλο και κονταίνουν, οδηγώντας σταδιακά σε σημαντική μείωση της γενετικής πληροφορίας. Ο οργανισμός διαθέτει ένα ένζυμο ονόματι τελομεράση, επιστρατευμένο να αποκαθιστά αυτές τις φθορές, μερικώς, όμως, και περιορισμένα. Για να γίνει πιο κατανοητό, αρκεί να φανταστούμε τη διπλή έλικα του DNA του κάθε χρωμοσώματος ως δύο σφικτά περιελιγμένες κλωστές. Οι κλωστές αυτές με κάθε αντιγραφή «ξεφτίζουν» στα άκρα και η φθορά αυτή οδηγεί στη μείωση του μήκους των κλωστών που είναι περιελιγμένες. Μη περιελιγμένο DNA συνεπάγεται μη λειτουργικό DNA. Η μείωση του λειτουργικού DNA εξαιτίας του μηχανισμού των τελομερών είναι από τις κύριες αιτίες του γήρατος.
Ένας άλλος σημαντικός μηχανισμός είναι η γενικότερη καταστροφή των υποκυτταρικών συστατικών, όπως είναι το DNA στο σύνολό του (όχι μόνο στα τελομερή) και τα μιτοχόνδρια. Το περιβάλλον στο οποίο ζούμε δεν είναι «στείρο» και προφανώς επηρεάζει τα κύτταρά μας, αλλά και το DNA μας. Είμαστε εκτεθειμένοι καθημερινά, δηλαδή, σε πολλές τοξικές ουσίες, σε μεγάλες ποσότητες ακτινοβολίας και ρύπων, καταστάσεις που επιδρούν πάνω στο γονιδίωμα και προκαλούν μεταλλάξεις. Οι περισσότερες μεταλλάξεις επιδιορθώνονται, κάποιες, δυστυχώς, όχι και πολλές από αυτές είναι σημαντικής βαρύτητας.
Η συσσώρευση, με το πέρασμα του χρόνου, τέτοιων σοβαρών μεταλλάξεών μπορεί να δημιουργήσει παθογένειες όπως καρκινογένεση ή να οδηγήσει τελικά το κύτταρο στη γήρανση και τον κυτταρικό θάνατο. Όσον αφορά τα μιτοχόνδρια, αυτά είναι οι ακούραστοι εργάτες παραγωγής ενέργειας για το κύτταρο. Μερικές φορές και με το πέρασμα του χρόνου, όπως όλοι οι εργάτες που δουλεύουν ασταμάτητα και μειώνεται η παραγωγικότητά τους, έτσι και τα μιτοχόνδρια κουράζονται και παράγουν παραπροϊόντα, που, αντί να χρησιμοποιηθούν ως ενέργεια, προκαλούν οξειδωτικό στρες και καταστροφές. Έτσι, η δυσλειτουργία των μιτοχονδρίων παροδικά μειώνει την παραγωγή ενέργειας και συμβάλλει στην πρόκληση ζημιών και αλλαγών στο DNA και γενικότερα στο κύτταρο.
Επειδή, όμως, η βιολογική προσέγγιση κούρασε και η ανάλυση όλων των μηχανισμών πρόκλησης γήρανσης είναι πρακτικά αδύνατη, ας επιστρέψουμε στο ερώτημα: Υπάρχουν θεραπείες αντι-γήρανσης; Θεωρητικά, η επιστήμη έχει τα εργαλεία να αναπτύξει θεραπείες που αντιμετωπίζουν μερικώς το γήρας. Θεραπείες των οποίων η λογική είναι να διορθώσει ψεγάδια στους μηχανισμούς που αναλύθηκαν προηγουμένως. Για παράδειγμα, μπορεί να δημιουργηθεί μια βελτιωμένη μορφή της τελομεράσης, της οποίας το γονίδιο που την εκφράζει να ενσωματωθεί στο DNA του ασθενή και να βελτιωθεί η δράση της, παρεμποδίζοντας δηλαδή τη φθορά στα τελομερή.
Στο ίδιο σκεπτικό μπορούν να αναπτυχθούν μέθοδοι που θα αναστρέφουν το αποτέλεσμα των μεταλλάξεων που προκύπτουν λόγου χάρη από μεταλλάξεις. Σήμερα, η επιστημονική κοινότητα έχει την ικανότητα να κάνει τις πρώτες απόπειρες για μια σημαντική επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής. Αυτό που την αποτρέπει είναι το απαγορευτικά υψηλό κόστος υλοποίησης και κυρίως τα ζητήματα βιοηθικής που απορρέουν από την εφαρμογή μιας τέτοιας, όχι γονιδιακής θεραπείας, αλλά γονιδιακής «βελτίωσης».
Η λέξη βελτίωση βρίσκεται σκοπίμως εντός εισαγωγικών, για να επισημανθεί αν πράγματι πρόκειται για βελτίωση ή αν είναι ο πυρήνας των ζητημάτων βιοηθικής που προκύπτουν. Ζητήματα που ήδη έχουν συζητηθεί αρκετά και αφορούν την έκταση και τον βαθμό της παρέμβασης του ανθρώπου στο γονιδίωμά του, αλλά και τις ηθικές παραμέτρους της ίδιας της αθανασίας.
Για να χρησιμοποιήσουμε ένα πιο απλό και εύπεπτο μοντέλο για την ηθική της αθανασίας, επιστρέφουμε στο σενάριο της γενικής αθανασίας που αναφέρθηκε στην αρχή, κατά την οποία ο άνθρωπος μπορεί να αντιμετωπίσει όχι μόνο το γήρας, αλλά και αρρώστιες και ατυχήματα. Αρχικά, δημιουργείται το ερώτημα πόσο πρέπει να ζει ένας άνθρωπος; Τι καθορίζει αυτό το όριο; Η δυνατότητα αναπαραγωγής; Η δυνατότητα παραγωγής έργου; Ή κάποιος άλλος παράγοντας; Ερωτήματα στα οποία η απάντηση βρίσκεται στο πού θα τοποθετήσεις το όριο μεταξύ του κορεσμού της ζωής κάποιου και της ματαιοδοξίας του να ζει παραπάνω από αυτό. Και πάλι, όμως, προκύπτει ένα ερωτηματικό που έχει μεγάλη δόση υποκειμενικότητας. Τι σημαίνει κορεσμός στη ζωή κάποιου; Και αν κάποιος δεν νιώσει ποτέ αυτόν τον κορεσμό, τότε τι γίνεται;
Σε κάθε περίπτωση, όσο σκέφτεται κανείς το θέμα τόσο σκέφτεται και καινούργια ζητήματα και, τελικά, χάνεται στην υποκειμενικότητα των πιθανών απαντήσεων. Από την άλλη, βέβαια, υπάρχουν και προβλήματα κοινωνικά, στα οποία ο παράγοντας βιοηθική είναι πιο περιορισμένος. Μια τέτοια θεραπεία, όπως προαναφέρθηκε, θα ήταν εξαιρετικά ακριβή. Για την ακρίβεια, τόσο ακριβή, που στην αρχή της εφαρμογής της μόνο μια ελίτ ανθρώπων με αμύθητη περιουσία και ίσως μεγάλη ματαιοδοξία θα μπορούν να την αξιοποιήσουν. Μια κατάσταση η οποία θα εντείνει ακόμα περισσότερο το ταξικό χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Στη συγκεκριμένη ελίτ ανήκουν προσωπικότητες, οι οποίες θα συνεχίζουν να βασιλεύουν την ίδια στιγμή που ο απλός κόσμος θα δυσκολεύεται να πληρώσει τη θεραπεία για το άσθμα. Εξάλλου, ο θάνατος κάθε γενιάς και ο ερχομός της επόμενης είναι αυτός που οδηγεί σε ανανέωση και πρόοδο. Οι παλαιοί αφήνουν χώρο για τους νεότερους για να αναπτυχθούν καινούργιες σκέψεις και ιδέες. Η μοναδικότητα της ζωής είναι η γνώση ότι κάποια στιγμή θα πεθάνεις και γι’ αυτό μέχρι τότε επιδιώκεις το «ευ ζην». Ο κόσμος στον οποίο το μεγαλύτερο ποσοστό των κρατικών ταμείων θα διατίθεται για τις συντάξεις και όπου θα ζουν χιλιάδες Μαθουσάλες είναι ακόμα ουτοπικός. Μέχρι τότε, ο Μαθουσάλας θα είναι ένα βιβλικό πρόσωπο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Intimations of Immortality, science.org. Διαθέσιμο εδώ
- Role of Telomeres and Telomerase in Aging and Cancer, aacrjournals.org. Διαθέσιμο εδώ
- Oxidative stress, mitochondrial dysfunction, and aging, hindawi.com. Διαθέσιμο εδώ
