Θεωρία της Δικαιοσύνης: Μια κριτική στο πέπλο της άγνοιας

Του Παναγιώτη Στρίκου,

Ο Rawls προσπάθησε να θεμελιώσει μια ακριβοδίκαιη δικαιοσύνη, χωρίς να γίνεται λόγος για μια ταυτολογία ή μιλώντας καντιανά για μια αναλυτική πρόταση, αλλά για μια άκρως συνθετική, καθότι ως ανεξάρτητος όρος, η δικαιοσύνη δεν ταυτίζεται σημασιολογικά με την ακριβοδικία. Ας παραθέσουμε πως ο Rawls πρώτος μίλησε για δικαιοσύνη ως ακριβοδικία, δηλαδή είπε πως οι αρχές της δικαιοσύνης θα βασίζονται σε μια συμφωνημένη ισότητα ευκαιριών, δικαιωμάτων, αντιλήψεων και καθηκόντων, όπου μέσω αυτών θα αναγνωρίζεται ο έλλογος χαρακτήρας των ατόμων. Έτσι, όλοι θα δρουν δίκαια προς τον εαυτό τους και προς όλη την κοινωνία, καθώς θα πράττουν βάσει της κοινής τους συμφωνίας, η οποία θα έχει ισότιμες και ακριβοδίκαιες βάσεις.

Για να επιτευχθούν αυτές οι απόλυτες και δίκαιες αρχές, ο Rawls έκανε λόγο για το πέπλο της άγνοιας. Η βάση αυτής της θεωρίας βρίσκεται στην άγνοια των μελών της, όσον αφορά προϋπάρχουσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, άρχουσες θέσεις, παραχωρημένα δικαιώματα και οικογενειακό υπόβαθρο. Επίσης, τα άτομα δεν πρέπει να γνωρίζουν ούτε το οικονομικό τους υπόβαθρο, τις κλίσεις, τα συμφέροντα και τα ταλέντα τους. Στην ουσία, πρέπει να ανεξαρτητοποιηθούν από οποιοδήποτε κληροδότημα προηγούμενων γενεών. Αυτό, λοιπόν, που καλύπτει το πέπλο της άγνοιας –και ουσιωδώς συνεισφέρει στην εποικοδόμηση μιας ακριβοδίκαιης διαδικασίας– είναι η καθοδήγηση των μελών μιας κοινωνίας στην πλήρη ανθρωπιστική ισότητα (ευκαιριών, ταλέντων, συμφερόντων, κλίσεων).

Όλοι μέσα σε αυτήν την ισότιμη κοινωνία δρουν ως ίσες και έλλογες οντότητες, το οποίο προέρχεται από τον ηθικό τους χαρακτήρα. Αυτό δύναται να επιτευχθεί, σύμφωνα με τον Rawls, όταν τα άτομα βρεθούν σε μια πρωταρχική θέση, όπου αυτοί θα είναι οι πρώτοι που θα οικοδομήσουν ένα ακριβοδίκαιο κοινωνικό σύστημα. Λόγω αυτού, δεν θα έχουν καμία υποχρέωση προς ορισμένες παρελθούσες αρχές, εξουσίες, θεσμούς και θρησκείες. Αυτό ακολουθεί μια σημαντική αρχή: όλα θα ξεκινήσουν από το μηδέν, χωρίς την επιρροή προϋπάρχουσων συνθηκών. Τα μέλη της τωρινής κοινωνίας δεν θα χρωστούν τίποτα απολύτως (π.χ. τη διαιώνιση ενός ιδανικού, μιας θρησκευτικής αντίληψης ή την κληροδότηση μιας περιουσίας).

Εν αντιθέσει, εάν υποθέσουμε πως οι παρελθούσες θρησκευτικές πεποιθήσεις αλλά και κοινωνικοπολιτικοί θεσμοί συνεχίζουν να υπάρχουν σε κοινωνικό επιπέδο, τότε τα μέλη της θα μένουν διαχωρισμένα λόγω του άμεσου συνυφασμού τους με αυτούς. Οι ίδιοι οι θεσμοί υποκινούνται από εξουσίες που δεν θα επέτρεπαν σε καμία περίπτωση μια ολική συμφωνία όλων των μερών της κοινωνίας.

Αυτό που δεν καλύπτει το πέπλο της άγνοιας, με αποτέλεσμα να εγείρονται κάποια ερωτήματα περί αμφισβήτησης αυτή της θεωρίας του Rawls, είναι τα εξής:

1. Πως θα μπορούσε μια κοινωνία να απελευθερωθεί από τα δεσμά προηγούμενων ανθρώπινων επιρροών, τόσο σε πολιτικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο; Αν και ο Rawls εξηγεί πως οι άνθρωποι στην πρωταρχική τους θέση θα έχουν γενικές ηθικές αντιλήψεις περί δικαίου, η αποκοπή από τις παρελθούσες κοινωνικές συνθήκες και από τα ιστορικά πλαίσια δεν θα έχει επιπτώσεις στην κοινωνική ταυτότητα που επιθυμεί να οικοδομήσει η πρωταρχική θέση; Δεν λειτουργούν, άραγε, κάποια ιστορικά γεγονότα ως παράγοντες γνώσης και αποφυγής κάποιων σημαντικών λαθών της ανθρωπότητας; Ακόμη και εάν μέσα σε αυτά υπάρχουν βαθιές ριζωμένες ανισότητες και διαιρέσεις; Και εάν ναι, ο άνθρωπος που βγήκε αλώβητος από αυτές τις καταστάσεις, δεν εξοπλίστηκε με σθένος, δύναμη και κατανόηση; Ίσως στο πέπλο της άγνοιας μπορεί να υπεισέλθει η έλλειψη κληρονομιάς των προηγούμενων ανθρώπινων δράσεων, το οποίο θα οδηγήσει αντίστοιχα στην έλλειψη κατανόησης συγκεκριμένων ιστορικών γεγονότων. Αυτό ίσως αποκόψει τον άνθρωπο από το γενικό ανθρωπιστικό οικοδόμημα και άρα από τη συνέχιση της πνευματικής, κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής υπόστασης του.
2. Μια δεύτερη δυσκολία, η οποία πιθανώς μπορεί να προκύψει, είναι η βαθιά διαίρεση των νεοφιλελεύθερων κοινωνιών. Έχοντας ριζωμένες κοινωνικοπολιτικές αντιθέσεις, οι οποίες αναζωπυρώνονται από υποκινούμενους θρησκευτικούς δογματισμούς και σιγοντάρονται από εξουσιαστικές αρχές, οι δυσκολίες δεν μπορούν να είναι μηδαμινές και αμελητέες. Επίσης, αν λάβουμε υπόψη ότι υπάρχουν διαιρέσεις, τότε συνειδητοποιούμε ότι υπάρχουν και άνθρωποι που τις δημιουργούν, ειδάλλως δεν θα χρειαζόταν καν το πέπλο της άγνοιας να λειτουργήσει ως μια νέα αρχή για την ανθρωπότητα, καθώς όλοι οι άνθρωποι θα ήταν ενωμένοι. Ίσως, η αδυναμία του ανθρώπου να ξεπεράσει τα πάθη, τα ένστικτα και της αβυσσαλέα φύση του, οδηγούσε και το πέπλο της άγνοιας σε ένα επαναλαμβανόμενο ζοφερό μέλλον.
3. Τι θα γινόταν εάν κάποιος δεν συμφωνούσε με τη συμφωνηθείσα αρχή; Ακόμα και αν ήταν άλογο και ανήθικο όν; Πώς μια ορθολογική κοινωνία που ξεκινάει από το μηδέν, αποφασισμένη για τον έλλογο αυτοκαθορισμό της, μπορεί να καταδικάσει αυτόν τον άνθρωπο; Ο ίδιος δεν θα έπρεπε να συνειδητοποιήσει τον ηθικό του ρόλο μέσα στα πλαίσια της γενικής συμφωνίας; Και εάν όχι, ποιος έχει ευθύνη, ο ίδιος ή η κοινωνία;

Αναμφίβολα, ο Rawls θεμελιώνει μια υποθετική πρωταρχική συμφωνία, όπου τα μέλη της θα ξεκινήσουν τα σχέδια ζωής τους από μια θέση μέσα από την οποία θα ξεχάσουν πλήρως τις φυσικές τους κλίσεις, τα ταλέντα, τις αντιλήψεις τους, τις αξίες τους, τα ιδανικά τους, αλλά και τις κοινωνικές τους θέσεις. Έτσι, λοιπόν, τα μέλη τους θα ανεξαρτητοποιηθούν από οποιαδήποτε ανισότητα παράγει η προϋπάρχουσα κοινωνική διαστρωμάτωση. Η απομάκρυνση από κοινωνικούς, πολιτικούς  και θρησκευτικούς ιδεολογισμούς θα βοηθήσει στην οικοδόμηση νέων συμφωνηθέντων αρχών, κοινωνικών θεσμών, πολιτικών ιδεολογιών και φυσικών ικανοτήτων. Το νέο  κοινωνικό οικοδόμημα θα βασίζεται στις βασικές αρχές της ακριβοδίκαιης δικαιοσύνης, όπου όλοι θα μεριμνούν για τους άλλους και τους εαυτούς τους, βασιζόμενοι στην συνειδητοποίηση του έλλογου χαρακτήρα της ύπαρξης τους. Όλα τα μέλη θα πράττουν πιστά τις συμφωνηθείσες αρχές, όχι πειθήνια, αλλά ελεύθερα, καθώς όλοι θα συνειδητοποιούν τον ηθικό τους ρόλο.

Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, θα λέγαμε πως ο Rawls επιτυγχάνει να θεμελιώσει τις κατάλληλες αρχές δικαιοσύνης. Απλώς αυτά που προανέφερα στο πρώτο ερώτημα, όσον αφορά αυτά που δεν καλύπτει το πέπλο της άγνοιας, συνεχίζουν να με προβληματίζουν ως προς την αμεροληψία των αρχών. Πώς θα μπορούσαμε άραγε να παραβλέψουμε το ζοφερό παρελθόν μας, στο οποίο οφείλονται οι ριζωμένες διαιρέσεις μας; Η κατανόηση του δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει ως παράδειγμα αποφυγής για το παρόν και άρα ως μέσο διαπαιδαγώγησης των τωρινών γενεών; Η κοινωνία, ύστερα από το πέπλο της άγνοιας, τι είδους πολιτιστική ταυτότητα θα έχει, εφόσον οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα θα έχουν εξομαλυνθεί μαζί με τις ανισότητες που αυτά προήγαγαν; Ποιος εγγυάται πως όλοι θα τηρούν τις συμφωνηθείσες αρχές; Αν λάβουμε υπόψιν τη φύση του ανθρώπου, θα κατανοήσουμε πως πέρα από ορθολογικό ον, είναι και ένα ον γεμάτο ενορμήσεις, πάθη και ένστικτα. Άρα, κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί, ούτε να ελπίζει πως θα τηρηθεί η ορθολογική συμφωνία.

O Rawls επιτυγχάνει, σύμφωνα με τη θεωρία του, να εξασφαλίσει την κατάλληλη αμεροληψία ως προς τι αρχές τις δικαιοσύνης. Η ίδια, όμως, η φύση του ανθρώπου καθιστά δύσκολο το έργο μιας ορθολογικής συμφωνίας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Ρωλς Τ. (2001), Θεωρία της δικαιοσύνης, Εκδόσεις Πόλις
• Μιχαλάκης Α. (2013), Το δίκαιο και το αγαθό, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια