Της Κυριακής Γκουργκούλη,
Λέσβος, Ερεσός, περίπου το 612 π.Χ. Η «δέκατη μούσα» του Πλάτωνα γεννιέται, μια γυναίκα με τόση επιρροή που πρόκειται να δοξαστεί γενιές μετά τον θάνατό της σε ολόκληρη την Ευρώπη του μοντερνισμού. Ονομάζεται Σαπφώ. Η οικογένειά της ήταν αριστοκρατική, παντρεύτηκε και έχασε τον σύζυγό της σε μικρή ηλικία, έχοντας αποκτήσει μία κόρη. Εξαιτίας μίας πολιτικής κρίσης εξορίστηκε για μια περίοδο στη Σικελία. Όταν επέστρεψε, ίδρυσε τη σχολή της για μουσική και χορό, αυστηρά για κορίτσια, στην πρωτεύουσα του νησιού, τη Μυτιλήνη.
Η σχολή έγινε η ζωή της και στα ποιήματά της μίλα για τον έρωτα, τον πόνο του χωρισμού, τη νοσταλγία και τη θλίψη που ένιωθε όταν μία από τον «Σαπφικό θίασό» της, όπως τον ονόμαζε, έφευγε για να παντρευτεί. Στο ποίημα που παρατίθεται ικετεύει την Αφροδίτη, θεά του έρωτα, να την βοηθήσει να κερδίσει την αγάπη της γυναίκας που αγαπά:
«Θεά που καθίζεις σε θρόνο περίτεχνο,
του Διός θυγατέρα, Αφροδίτη, που υφαίνεις πλεκτάνες,
σε ικετεύω, με πίκρες και βάσανα μην τυραννάς,
δέσποινα, την ψυχή μου,
αλλά εδώ φανερώσου, αν κι άλλοτε άκουσες
τη φωνή μου, κι ας ήσουν μακριά μου,
και το σπίτι τ’ ολόχρυσο του πατέρα σου άφησες
για νά ’ρθεις σε μένα.
Το αμάξι σου έζεψες, και σπουργίτια πανέμορφα
απ’ τα ουράνια σε φέρανε σχίζοντας
τον αιθέρα, με βία τις φτερούγες χτυπώντας επάνω
απ’ το μαύρο το χώμα,
κι έτσι φτάσαν αμέσως. Κι εσύ, παμμακάριστη,
μ’ ένα γέλιο ν’ ανθίζει στο αθάνατο
πρόσωπό σου, με ρώτησες σαν τι να ’παθα πάλι
και γιατί πάλι εδώ σε φωνάζω
και σαν τι λαχταρά η τρελή μου ψυχή να πετύχει.
«Ποιαν θέλεις να κάνω αυτή τη φορά
στην καρδιά της να σε καλωσορίσει; Σαπφώ μου,
ποια σ’ αδίκησε πάλι;
Κι αν φεύγει μακριά σου, σε λίγο θα σε κυνηγήσει·
αν τα δώρα σου δεν καταδέχεται, ωστόσο
θα σου δώσει δικά της· κι αν δεν σ’ αγαπάει, σε λίγο
κι άθελά της θα σε αγαπήσει.
Ω έλα και τώρα, θεά, λύτρωσέ με απ’ τις έγνοιες
τις σκληρότατες· κι όσα η ψυχή μου
λαχταρά να γινούν, κάμε συ ν’ αληθέψουν· και στάσου
στο πλάι μου σύμμαχος. Έλα!»
Γρήγορα, η Σαπφώ αναδείχθηκε μια από τις μεγαλύτερες ποιήτριες της αρχαιότητας, η μόνη γυναίκα στην Κλασσική Ελλάδα που δέχθηκε τόσες τιμές. Δημιούργησε μουσικές και ποιητικές δομές, τον λεσβιακό στίχο, υμνήθηκε από τους άντρες ομότεχνούς της, κόπηκαν νομίσματα με την προτομή της και συνέχισε να διαβάζεται σε σχολεία μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ. Η ποίηση της Σαπφούς, όμως, δεν χάθηκε ποτέ. Μια χιλιετία αργότερα, στους δρόμους του Παρισιού του μοντερνισμού του 20ου αιώνα, ζει η Natalie Clifford Barney, ανοιχτά ομοφυλόφιλη και πρόθυμη να ενσαρκώσει τα αρχαία σαπφικά ιδανικά της ποιήτριας που λάτρευε τόσο, ώστε να μάθει ελληνικά για να μπορεί να την διαβάσει και να ταξιδέψει στην γενέτειρά της Λέσβο.
Η Natalie, γυναίκα πλούσια, δημιούργησε ένα δικό της «βωμό» στην ποιήτρια, έναν δικό της «σαπφικό θίασο» θα έλεγε κανείς, στο σπίτι που αγόρασε ακριβώς για αυτόν τον σκοπό. Μαζί με τη σύντροφό της Eva Palmer, έγραψε το έργο Equivoque, βασισμένο στη ζωή και το ποιητικό ύφος της Σαπφούς: γυναίκες έρχονταν καθημερινά στο σπίτι της Natalie, χόρευαν γύρω από ένα μικρό ιερό φορώντας χιτώνες σε μια προσπάθειά αναγέννησης του αρχαιοελληνικού ιδανικού. Μεταξύ των γυναικών αυτών βρίσκονταν και η Mata Hari.
Ακολουθεί ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, κάθε μορφή τέχνης καταρρίπτεται, γυναίκες σαν την Natalie αναγκάζονται να κρυφτούν για να σώσουν τις ζωές τους. Η δεκαετία του ’70 αποτελεί ορόσημο για το νησί της Λέσβου, το οποίο μετατρέπεται σε δημοφιλή προορισμό των ομοφυλόφιλων γυναικών -που αυτοπροσδιορίζονται ως λεσβίες- φόρος τιμής στην ποιήτρια. Και σήμερα; Είναι, στ’ αλήθεια, ειρωνεία, αλλά η αρχαιότητα φαίνεται πως ήταν πιο προοδευτική από τον μέσο σύγχρονο Έλληνα. Πράγματι, το 2008 κάτοικοι του νησιού κατέφυγαν στο Πρωτοδικείο Αθηνών απαιτώντας να απαγορευτεί η χρήση του όρου «λεσβία» για τις ομοφυλόφιλες γυναίκες επειδή έτσι «δυσφημιζόταν» ο τόπος τους, αίτημα που δεν έγινε τελικά αποδεκτό. Ποια ήταν, λοιπόν, η Σαπφώ; Μια γυναίκα που αγαπούσε άλλες γυναίκες, μια γυναίκα που εξυψώθηκε από τους συγχρόνους της και λατρεύτηκε γενιές αργότερα από γυναίκες που είδαν στο πρόσωπό της ένα σύμβολο, ένα πρότυπο που αγαπούσε όπως αυτές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Souhami, Diana, (2020), No Modernism Without Lesbians, London: Head of Zeus Ltd.
- Αντωνόπουλος Θοδωρής, (2023), Σαπφώ: Ένα διαχρονικό, παγκόσμιο, φεμινιστικό και queer σύμβολο, lifo.gr, Διαθέσιμο εδώ
- poets.org, Sappho, Διαθέσιμο εδώ
