Της Νικολίνας Μάνη,
Εις μνήμην όσων χαθήκαν, όσων χάνονται και όσων θα χαθούν. Δυστυχώς ο θάνατος είναι ένα εκ φύσεως υφιστάμενο συμβάν, που είτε επέρχεται φυσικά είτε πρόωρα από τυχαία ή όχι αίτια. Όλοι μας έχουμε χάσει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο –ή κάπως πιο σύνθετα– ένα αγαπημένο μας πρόσωπο. Όταν βιώνουμε μια ανθρώπινη απώλεια, δύσκολα μπορεί να εξηγήσει κανείς την ατέρμονη θλίψη που αισθανόμαστε για το άτομο που έφυγε και ποτέ δεν θα ξαναγυρίσει, όσο κι αν θα το θέλαμε. Ένας από τους λίγους τρόπους εκδήλωσης αυτού του πόνου και του θρήνου είναι το μοιρολόι και ιδίως το προερχόμενο από την Ήπειρο.
Οι περισσότεροι πιθανότατα έχουν ακούσει κάποτε ένα τέτοιο μοιρολόι, κι ας μην κατάγονται από τα εδάφη της Ηπείρου. Ασυζητητί, με το άκουσμά του, οι άνθρωποι ξεσπούν, θρηνούν τον θάνατο των αγαπημένων τους ή απλά εκτονώνουν τη θλίψη τους για κάποιο άλλο δυστυχές συμβάν της ζωής τους. Στην Ήπειρο στεγάζεται κατεξοχήν η παράδοση και ο πολιτισμός των μοιρολογιών, στοιχεία που ατόφια ταξιδεύουν στο πέρας του χρόνου. Είναι αδήριτη ανάγκη εν γένει για την ελληνική παράδοση να μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά. Ο γνώριμος ήχος του κλαρίνου για εμάς τους Ηπειρώτες κι όχι μόνο, απαραίτητα ηχεί μες στις καρδιές μας, μας αγγίζει την ψυχή και το βήμα. Όταν χορεύουμε, στεκόμαστε με βαρύ βηματισμό, ακολουθώντας το κάθε γύρισμα του κλαρίνου σαν να έστριβε ένας οδηγός το τιμόνι στα κάτω άκρα μας. Κλαρίνο, παράδοση και Ηπειρώτης είναι ένα τρίπτυχο, που δίνει νόημα στην Ηπειρώτικη ζωή και στην κάθε εκδήλωσή της.
Ειδικότερα, η λέξη «μοιρολόι» βγαίνει από τις λέξεις «μοιρώ» και «λέγω» και σημαίνει ότι ζωή και θάνατος, πένθος και χαρά, γηρατειά και νιάτα, είναι αλληλένδετες έννοιες, αφού η μια περιέχεται μέσα στην άλλη. Τα μοιρολόγια, αν κι πένθιμα, όσο και να φαίνεται παράξενο σε αρκετούς, σημάνουν την έναρξη κάθε εκδήλωσης, παρά το γλέντι που ακολουθεί μετέπειτα. Τα μοιρολόγια μπορεί να αφορούν την ξενιτιά, η οποία αποτελούσε συχνό φαινόμενο παλιότερα. Επίσης, ευρέως διαδεδομένα είναι τα μοιρολόγια για τον θάνατο και τον αποχωρισμό… Το μοιρολόι ξεκινά με την οργανική εμβληματικότητα του κλαρίνου.
Ένα από τα πιο διαδεδομένα ηπειρώτικα μοιρολόγια είναι η «Μαργιόλα». Το συγκεκριμένο έχει στίχους, παρόλο που αυτό δεν είναι πάντοτε απαραίτητο για ένα μοιρολόι. Άλλωστε, το κλαρίνο είναι εκείνο που μοιάζει σαν να κλαίει σπαρακτικά, ακόμα και ελλείψει στίχων. Ειδικότερα, το μοιρολόι αυτό ιστορικά προέρχεται από ένα τουρκοκρατούμενο χωριό των Ιωαννίνων κατά το 1819. Ο ξενιτεμένος σύζυγος Βασίλης επιστρέφει στο χωριό του, λίγο αργότερα η γυναίκα του Μαργιόλα σκοτώνεται και ο συντετριμμένος σύζυγος διατάζει οργανοπαίχτες να μοιρολογήσουν το ομώνυμο τραγούδι πάνω από το μνήμα της. Ένας ύμνος για την ανθρώπινη απώλεια, τον έρωτα, το πένθος και την ανείπωτη θλίψη που εν προκειμένω αισθάνεται κάποιος. «Σήκω Μαργιόλα από τη γη και από το μαύρο χώμα…». Καημοί, λυγμοί και κλάματα ξεσπούν.
Συχνά, επιπρόσθετα, είναι και τα οργανικά μοιρολόγια. Το παίξιμο των οργάνων, με κυρίαρχο τον ήχο του κλαρίνου μπορεί εύκολα να συγκινήσει όποιον το ακούει. Το κλαρίνο, ένα περήφανο όργανο που παίζει με τη συνοδεία του βιολιού, το οποίο με τη σειρά του γλυκαίνει αυτόν τον βαρύ ήχο. Παράλληλα, το ντέφι δίνει έναν ήχο πιο ευθύ και απότομο, στοιχείο που προσδίδει ακόμα περισσότερη δραματικότητα στο όλο αποτέλεσμα. Καθόλου ασυνήθιστα δεν είναι επιπλέον τα πολυφωνικά μοιρολόγια, κυρίως αυτά που προέρχονται από την περιοχή του ξακουστού Πωγωνίου. Γενικότερα, θα έλεγε κανείς ότι τα πολυφωνικά σχήματα, πόσο μάλλον σε τέτοια πένθιμα ακούσματα, καθιστούν πιο βαρύ και συγκινητικό το κλίμα, για παράδειγμα ενόψει κάποιου θανάτου. Τα συγχρονισμένα γυρίσματα και οι ομαδικοί λυγμοί στη φωνή αδιαμφισβήτητα επιφορτίζουν πιο συγκινησιακά το μοιρολόι.
Ενθυμούμενοι όλες αυτές τις πολιτισμικές συνήθειες των τόπων μας, κρατάμε ζωντανή την ελληνική παράδοση και τη μνήμη αυτής. Η μουσική, είτε για ευχάριστους λόγους είτε όχι, είναι μια μορφή συμπαράστασης. Κάποιος δύναται να πενθήσει και να κλάψει για τον χαμό αγαπημένων του, απλά και μόνο στο άκουσμα των ηπειρώτικων μοιρολογιών. Δεν γνωρίζω ούτε εγώ η ίδια πώς να περιγράψω αυτό το συναίσθημα που σου προκαλούν. Είναι λες και το κλαρίνο ξέρει καλύτερα αυτό που νιώθεις, όταν χάνεις ένα οικείο σου πρόσωπο. Εκεί που όλα είναι βουβά, το μοιρολόι έρχεται και δίνει φωνή σε όσα νιώθει η ψυχή σου. Πονάς, ξεσπάς, πενθείς για εκείνα που χάθηκαν και δυστυχώς δεν θα ξαναγυρίζουν. Εκφράζει έναν ταπεινό τρόπο συμπαράστασης απέναντι στη δυστυχία και σε όλα εκείνα που κακώς φέρνει η ζωή, είτε έχουν κάποιον σκοπό (με δυνατότητα αποφυγής) είτε εντελώς τυχαία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Το Ηπειρώτικο μοιρολόι – Ελευθερία, διαθέσιμο εδώ
- «Σήκω Μαργιόλα, από τη γη κι από το μαύρο χώμα…» Του έρωτα και του θανάτου – Κατιούσα, διαθέσιμο εδώ
