Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
«Ν’ αγαπάς την ευθύνη / Να λες εγώ, εγώ μονάχος μου / Θα σώσω τον κόσμο. / Αν χαθεί, εγώ θα φταίω»
— Νίκος Καζαντζάκης
«Η μοναξιά παραμονεύει πριν απ’ την ευθύνη και μετά την ευθύνη / Η πρόωρη δόξα είναι η ευθύνη η πιο αβάσταχτη»
— Γιάννης Ρίτσος
Τι πιο συχνό στις μέρες μας από το λεγόμενο «μπαλάκι των ευθυνών»; Κανείς δεν είναι υπεύθυνος για τίποτα, κανείς δεν επωμίζεται τις συνέπειες οποιασδήποτε πράξης, και σχεδόν όλοι, επιδίδονται στο αγαπημένο χόμπι του Νεοέλληνα: την επίρριψη ευθυνών στους άλλους ή ακόμα και σε μία ανώτερη, απρόσωπη αρχή: το κράτος, την Πολιτεία κ.λπ. Ο πολίτης δεν ευθύνεται για τις επιλογές και τη στάση του, πάρα μόνο το κράτος, χωρίς κανείς να επισημαίνει ότι το κράτος συγκροτείται από τους πολίτες και τους εκλεγμένους αντιπροσώπους τους. Πίσω από αυτήν τη μάστιγα της εποχής μας, την ευθυνοφοβία, κρύβεται μία εξαιρετικά επικίνδυνη νοοτροπία ολιγωρίας, εγωκεντρισμού και έλλειψης ατομικής και συλλογικής ευθύνης: «δεν με ενδιαφέρει το κοινό καλό και η αποκατάσταση του δικαίου, πάρα μόνο η εξασφάλιση της προσωπικής μου ευημερίας και ηρεμίας».
Βλέπουμε, λοιπόν, ανθρώπους περιχαρακωμένους τόσο πολύ στο μικρόκοσμό τους, και απόλυτα προσηλωμένους στη διαφύλαξη της προσωπικής τους γαλήνης, ώστε προτιμούν να θυσιάσουν τη συλλογική ευταξία για τη δική τους ευτυχία, χωρίς να αντιλαμβάνονται πως η ευημερία του πολίτη, συνδέεται άρρηκτα με την κοινωνική τάξη και ισορροπία και πως ο εγωκεντρισμός κατατρώει σαν σαράκι τα κοινωνικά θεμέλια. Φιγούρες παθητικές, αντιηρωικές, χωρίς ψυχικό σθένος και πυγμή, στερούμενες ισχυρών ηθικών ερεισμάτων, που αγνοούν όσα ο Αριστοτέλης είχε διδάξει περί προτεραιότητας του συλλογικού έναντι του ατομικού. Όπως έγραψε ο Αθηναίος ρήτορας Δημοσθένης: «Τοῖς ἐλευθέροις, μεγίστη ἀνάγκη ἡ ὑπὲρ τῶν πραγμάτων αἰσχύνη» («Είναι επιβεβλημένο οι ελεύθεροι να έχουν συναίσθηση ευθύνης για τα πολιτικά πράγματα»).
Αφορμώμενοι από τη ρήση της Γαλλίδας συγγραφέος Anais Nin «Η χειρότερη στιγμή των ασθενών μού ήταν όταν ανακάλυπταν ότι ήταν κύριοι της τύχης τους. Δεν ήταν πια θέμα καλής ή κακής τύχης. Όταν δεν μπορούσαν πια να κατηγορήσουν τη μοίρα, απελπίζονταν», θα εξετάσουμε το ζήτημα της ατομικής ευθύνης και επιλογής σε συνάρτηση με τη μοίρα, καθώς και τη σχέση ευθύνης και ελευθερίας. Ένας άνθρωπος, που όντας έρμαιο των προκαταλήψεων ή του φόβου του για πρωτοβουλίες, εναποθέτει την ευθύνη της ζωής του σε υπερφυσικές δυνάμεις, όπως η μοίρα, το θείο και την τύχη, είναι άνθρωπος ανελεύθερος. Δέσμιος της μοιρολατρίας του και του φόβου του να αναλάβει τα ηνία της ζωής του.
Τίποτα δεν είναι αποτέλεσμα «θείας δίκης», και κανένας άνθρωπος δεν είναι καταδικασμένος σε ένα προδιαγεγραμμένο πεπρωμένο. Ο ίδιος, ως έλλογο ον, καθορίζει και διαμορφώνει τη ζωή του και ο ίδιος έχει και τη δικαιοδοσία να την αλλάξει, αν δεν τον ικανοποιεί. Δεν είναι, φυσικά, δυνατόν να ελέγξει τα πάντα, τα απρόοπτα και τις συμπτώσεις, τις ευχάριστες και τις δυσάρεστες εκπλήξεις που του επιφυλάσσει η ζωή, αλλά έχει τη δύναμη να μην υποταχθεί στη δυστυχία του. Αρκεί να έχει την τόλμη να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά, να μην λιποτακτήσει από τους στόχους και τα όνειρά του, να παλέψει μέχρι τελικής πτώσεως για την ηθική ελευθερία του και την ευτυχία του. Όπως επισήμανε ο Φρόυντ: «Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θέλουν πραγματικά ελευθερία, επειδή η ελευθερία προϋποθέτει ανάληψη ευθύνης, και οι περισσότεροι άνθρωποι τρέμουν την ανάληψη ευθύνης».
Η ευθυνοφοβία, λοιπόν, σημαίνει δουλεία, και συνεπάγεται έναν άκρατο ατομισμό που δηλητηριάζει το κοινωνικό σύνολο. Αν ο άνθρωπος απαιτεί ένα μερίδιο ευτυχίας και ευημερίας, πρέπει να είναι διατεθειμένος να επωμίζεται άοκνα και αδιαμαρτύρητα το αντίστοιχο μερίδιο της ευθύνης του, χωρίς κανείς να καταλήγει άμοιρος ευθυνών και κανείς «αποδιοπομπαίος τράγος».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
-
Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος (1999), Ερήμην των Ελλήνων, Εκδόσεις των Φίλων
