Της Δήμητρας Σταματάκη,
Η πρόληψη είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος καταπολέμησης της διαφθοράς. Οι πολίτες που αποφασίζουν να αποκαλύψουν αυτές τις παράνομες ενέργειες –οι επονομαζόμενοι Μάρτυρες του Στέμματος ή whistleblowers– συνδράμουν ουσιωδώς στην εξάρθρωση των εγκληματικών οργανώσεων. Είναι επιτακτική ανάγκη, η προστασία των “whistleblowers” από ένα ισχυρό νομοθετικό πλαίσιο, αφού είναι φανερό πως κινδυνεύουν να χάσουν την εργασία τους και τη σωματική τους ακεραιότητα.
Στις 7 Οκτωβρίου 2019, η Ε.Ε. υιοθέτησε την Οδηγία για την «Προστασία των προσώπων που αφορούν παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου» (Οδηγία για την Προστασία των Πληροφοριοδοτών Δημοσίου Συμφέροντος). Η Ε.Ε. θέσπισε, έπειτα, στις 23 Οκτωβρίου 2019, τη σχετική Οδηγία. Η Ελλάδα είχε προθεσμία μέχρι την 17η Δεκεμβρίου 2021, για να ενσωματώσει την Οδηγία στο εθνικό της δίκαιο. Τελικά, η ευρωπαϊκή Οδηγία ενσωματώθηκε με το Ν.4990/2022.
Η χρησιμότητα εφαρμογής νομικού πλαισίου περί “whistleblowing” είναι φανερή, αν αναλογιστούμε υποθέσεις διαφθοράς κατά του ελληνικού Δημοσίου, όπως το σκάνδαλο υποβρυχίων Ferrostaal το 2000, το σκάνδαλο τηλεφωνικών υποκλοπών Vodafone 2004–2005 και το σκάνδαλο με το ΙΚΑ Καλλιθέας.
Ειδικά χαρακτηριστικά της Οδηγίας είναι ότι, αρχικά, αφορά πρόσωπα που υποβάλλουν αναφορές σχετικές με τις επαγγελματικές τους σχέσεις. Επίσης, υποχρεώνει τα κράτη–μέλη να καθιερώσουν την υποχρέωση δημιουργίας εσωτερικών και εξωτερικών διαύλων αναφορών σε όλα τα νομικά πρόσωπα, με συγκεκριμένα καθήκοντα και προϋποθέσεις. Ακόμη, δεν ρυθμίζει τα θέματα των ανώνυμων αναφορών/καταγγελιών, πλην συγκεκριμένων πτυχών, και αναγνωρίζει –υπό προϋποθέσεις– το δικαίωμα δημόσιας αποκάλυψης, σχετικά με παραβιάσεις που ευρίσκονται εντός του πεδίου εφαρμογής της Οδηγίας. Επιπρόσθετα, θεσπίζει σύστημα προστασίας των “whistleblowers” από αντίποινα.
Πιο συγκεκριμένα, το πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας 1, ως προς το αντικείμενο των αναφορών, δεν είναι πλήρες. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έκρινε ότι δεν δίνεται από το κείμενο των Ευρωπαϊκών Συνθηκών αρμοδιότητα για τη θέσπιση προστασίας για την αναφορά κάθε είδους παραβίασης που μπορεί να προκύψει, αλλά η προστασία έχει την έκτασή της, κατ’ αρχήν, σε συγκεκριμένα πεδία δραστηριότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης, στο άρθρο 3 της Οδηγίας υπάρχουν διασαφηνίσεις που αφορούν τη σχέση των ρυθμίσεων της Οδηγίας με τους ειδικούς κανόνες σε πράξεις για τους τομείς της Ένωσης.
Περαιτέρω, με το άρθρο 3 παρ. 2, υπάρχει περιορισμός σχετικά με την εφαρμογή της Οδηγίας, σε περιπτώσεις που αφορούν παραβίαση κανόνων για τις συμβάσεις που αφορούν ζητήματα άμυνας ή ασφάλειας, με εξαίρεση εάν υπάρχει κάλυψή τους από τις σχετικές πράξεις της Ένωσης. Στο σημείο αυτό, να αναφερθεί πως, μέσω της παρ. 3 του άρθρου 3 της Οδηγίας, δε θίγεται η ισχύς του δικαίου της Ε.Ε. ή ισχύς του εθνικού δικαίου, σχετικά με την προστασία που αφορά διαβαθμισμένες πληροφορίες, δηλαδή την προστασία του δικηγορικού και του ιατρικού απορρήτου, το απόρρητο των δικαστικών διασκέψεων ή τους κανόνες ποινικής δικονομίας.
Υψίστης σημασίας είναι, επιπλέον, να γίνει ξεκάθαρο, πως η Οδηγία αναφέρεται, κατ’ αρχήν, στις αναφορές σχετικά με τις παραβιάσεις που πραγματοποιούνται από εργαζόμενους, τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημοσίου τομέα, χωρίς να υπάρχει περιορισμός στους μισθωτούς, κατά την έννοια του άρθρου 45 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), αφού επεκτείνεται και στα πρόσωπα που έχουν την ιδιότητα του «μη μισθωτού», σύμφωνα με το άρθρο 49 ΣΛΕΕ, συνεπώς και στους ελεύθερους επαγγελματίες.
Η συγκεκριμένη Οδηγία έχει εφαρμογή και σε πρόσωπα, όπου η εργασιακή σχέση έχει λήξει (άρθρο 4 παρ. 2 της Οδηγίας), αλλά και σε αναφορές προσώπων, των οποίων η εργασιακή ή συμβατική σχέση δεν έχει ξεκινήσει (όταν αναφέρονται, για παράδειγμα, περιστατικά που αφορούν σε διαδικασία πρόσληψης ή διαπραγμάτευσης όρων σύμβασης–άρθρο 4 παρ. 3 της Οδηγίας).
Η Οδηγία υποχρεώνει τα κράτη–μέλη της Ε.Ε. να προχωρήσουν στον καθορισμό εσωτερικών διαύλων αναφοράς παραβιάσεων. Οι συγκεκριμένοι δίαυλοι δύνανται αφενός, είτε να είναι αντικείμενο εσωτερικής διαχείρισης από πρόσωπο ή υπηρεσία που έχει αυτόν τον σκοπό, ή να υπάρχει παροχή τους από τρίτο μέρος (άρθρο 8 παρ. 5 της Οδηγίας).
Οι συγκεκριμένοι δίαυλοι, είναι απαραίτητο να έχουν την εγκατάστασή τους και τη λειτουργία τους στις περισσότερες νομικές οντότητες, τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα. Όμως, υπάρχει εξαίρεση σχετικά με τον ιδιωτικό τομέα, αν αποτελείται από λιγότερο από 50 εργαζόμενους. Αντίθετα, κατά κανόνα, όλες οι οντότητες του δημοσίου τομέα οφείλουν εντός διετίας από τη δημοσίευση της Οδηγίας να θέσουν σε λειτουργία τους εσωτερικούς διαύλους, αλλά μπορεί να υπάρχει εξαίρεση των ΟΤΑ 9, με λιγότερους από 10.000 κατοίκους ή οντότητες, με εργαζόμενους λιγότερους από 50.
Πέρα από τον εσωτερικό δίαυλο, τα κράτη–μέλη υποχρεούνται, δυνάμει της Οδηγίας, να καθιερώσουν και εξωτερικούς διαύλους αναφοράς. Σύμφωνα με τις παρ. 1 και 2 του άρθ. 7 της Οδηγίας, τα κράτη–μέλη θα ήταν απαραίτητο να προχωρήσουν σε ενθάρρυνση για την υποβολή αναφορών, καταρχήν, μέσω των εσωτερικών διαύλων.
Το σημαντικότερο, πάντως, από πρακτικής άποψης μέρος της Οδηγίας, περιλαμβάνεται στο Κεφάλαιο VI αυτής και αφορά στα μέτρα προστασίας για τα πρόσωπα που υποβάλλουν αναφορές ή προβαίνουν σε αποκαλύψεις, κατά το άρθρο 4 της Οδηγίας.
Η παγκόσμια μη κυβερνητική οργάνωση, με πρωταγωνιστικό ρόλο στον αγώνα ενάντια της διαφθοράς και την προστασία των “whistleblowers”, είναι η Διεθνής Διαφάνεια (ΔΔ). Η ΔΔ έχει ενεργητικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση των πολιτών, σχετικά με τις αρνητικές επιπτώσεις της διαφθοράς και απαριθμεί περισσότερα από 90 παραρτήματα σε διεθνές επίπεδο, με τη Διεθνή Γραμματεία της στο Βερολίνο.
Το ελληνικό τμήμα της οργάνωσης, δηλαδή η Διεθνής Διαφάνεια–Ελλάς (ΔΔ–Ε), έχει ως στόχο να ευαισθητοποιήσει τους πολίτες, αναφορικά με τους κινδύνους της διαφθοράς. Η Διεθνής Διαφάνεια–Ελλάς συμμετέχει σε ένα πανευρωπαϊκό πρόγραμμα που αποσκοπεί στην ανάδειξη της ανάγκης ύπαρξης πλαισίου προστασίας και ενθάρρυνσης για τους “whistleblowers” σε όλες τις χώρες της Ε.Ε. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα είναι η συνέχεια της δράσης “Enhancing Whistle-blower Protection”, που υλοποιήθηκε από τη Διεθνή Διαφάνεια, το 2009. Με πρόσφατο συνέδριο της ΔΔ–Ε, με θέμα το “whistleblowing”, τονίστηκε η σημασία που έχει η αλλαγή κουλτούρας στο πλαίσιο των προστατευόμενων μαρτύρων σε όλα τα επίπεδα.
Η Διεθνής Διαφάνεια–Ελλάς, συγκεκριμένα, επιθυμεί να συμβάλει στην υιοθέτηση των βέλτιστων δυνατών πρακτικών, αναφορικά με το πεδίο εφαρμογής των ρυθμίσεων της Οδηγίας. Όπως τονίζει και ο επιστημονικός συνεργάτης της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάδος και Γενικός Διευθυντής της ΕΕΛΛΑΚ, κ. Αλέξανδρος Μελίδης, ένας από τους βασικούς στόχους της είναι η οριζόντια εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Οδηγίας και στις παραβιάσεις του εθνικού δικαίου, συμπεριλαμβανομένων θεμάτων άμυνας και ασφάλειας, η επέκταση της προστασίας και ο σωστός χειρισμός των ανώνυμων αναφορών.
Αναλυτικότερα, με τον Ν.4990/22, το καθ’ ύλην πεδίο εφαρμογής του Νόμου περιορίζεται μόνο σε παραβιάσεις ορισμένων κρίσιμων τομέων του ενωσιακού δικαίου και είναι ελλιπής, όσον αφορά τις καταγγελίες παραβιάσεων εθνικής νομοθεσίας. Η εφαρμογή στην πράξη των διατάξεων του νέου νόμου προαπαιτεί και την καλύτερη ρύθμιση για τις ανώνυμες αναφορές, τη λειτουργία των εξωτερικών διαύλων και την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Η διαδικασία που να προσεγγίζει τα χαρακτηριστικά του «εσωτερικού διαύλου» της Οδηγίας (με χαρακτηριστικά εμπιστευτικότητας, ανεξαρτησίας και υποχρέωσης αντίδρασης επί της αναφοράς εργαζομένου ή άλλου προβλεπόμενου προσώπου) δε φαίνεται να προβλέπεται. Η προστασία των “whistleblowers” είναι ελλιπής στην ελληνική έννομη τάξη και θα πρέπει να ενισχυθεί, χωρίς να αρκεί η απλή τροποποίηση των υφιστάμενων διατάξεων.
Η εφαρμογή της Οδηγίας θα αποτελούσε ένα πολύ σοβαρό δείγμα, ότι η χώρα μας δίνει μεγάλη σημασία στην ενίσχυση της διαφάνειας. Ένα δείγμα που θα είχε θετικό αντίκτυπο και στην γενικότερη εικόνα της Ελλάδος, όχι μόνο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και διεθνώς. Θα μπορούσε να αποτελέσει μια «γέφυρα» για το χτίσιμο μιας νοοτροπίας μηδενικής ανοχής στη διαφθορά, που υιοθετείται ως τρόπος ζωής και σκέψης και όχι απλά σαν μια τυπική υποχρέωση που υποβάλλεται υποχρεωτικά από το νόμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Whistleblowing, transparency.gr, διαθέσιμο εδώ
