Το χρονικό του παπά-Συναδινού: ένα «παράθυρο» στον κόσμο της τουρκοκρατίας

Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,

Μικροί θησαυροί, μεγάλης όμως ιστορικής αξίας, διασώθηκαν χάρη στη διαφύλαξη τους, ξεχασμένοι σε μοναστικές βιβλιοθήκες. Ένας από αυτούς είναι το χρονικό του παπά-Συναδινού, ένας -συμπιληματικού περιεχομένου- κώδικας, που βρέθηκε στη βιβλιοθήκη της μονής Κουτλουμουσίου το 1881, κατά τη διάρκεια της καταλογογράφησης της από τον Σπυρίδωνα Λάμπρου, ο οποίος και δημοσίευσε την εύρεσή του στον Β΄ τόμο των Δελτίων της Ιστορικής και εθνολογικής Εταιρίας, των ετών 1885-89.

Συγγραφέας του κειμένου είναι ο ιερέας Συναδινός, γιος του ιερέα Παπά-Σιδέρη, γεννημένος στο χωριό Μελενκίτσι, έξω από τις Σέρρες, το 1600. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κάποιος πως το χρονικό αυτό είναι στην ουσία η καταγραφή της ζωής του συγγραφέα, κάτι που θα ήταν λάθος, αφού η ζωή του συγγραφέα αποτελεί ένα μικρό, μάλιστα, τμήμα του συνόλου των πληροφοριών που λαμβάνουμε από το έργο αυτό. Πέρα από μερικές αναφορές σε γεγονότα που σχετίζονται με τον άμεσο οικογενειακό του περίγυρο και τις οποίες λαμβάνουμε από το χρονικό, ελάχιστες πληροφορίες έχουμε για το πρόσωπό του. Οι ίδιες οι αναφορές μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε μεγάλο μέρος της ζωής του. Γεννιέται το 1600 στο Μελενκίτσι, σε ηλικία δέκα χρονών αποστέλλεται να μάθει γραφή και ανάγνωση σε ένα γειτονικό χωριό, στα 15 διδάσκεται την υφαντική τέχνη από έναν εκχριστιανισμένο Εβραίο, τον Χριστόδουλο, στα 17 παντρεύεται και στα είκοσι χειροτονείται ιερέας. Από το σημείο αυτό και μετά, οι πληροφορίες που μας δίνει περιορίζονται κατά πολύ… Ένα ταξίδι στο Άγιον Όρος, η «κόντρα» του με έναν άλλον ιερέα ονόματι Κομνι(α)νό για εκκλησιαστικά οφίκια, οι τρεις καθαιρέσεις του και η τελική ειρήνευσή του με τον τότε Μητροπολίτη Σερρών, Δανιήλ. Τελευταία αναφορά που έχουμε για το πρόσωπο του Συναδινού είναι μία καταγραφή από τον Μητροπολιτικό κώδικα του έτους 1650, που φέρει την υπογραφή του.

Ας έλθουμε τώρα στο ίδιο το κείμενο: ο κώδικας που το περιέχει είναι όπως προείπαμε συμπιληματικού περιεχομένου, αποτελούμενος από 257 φύλλα, μερικά εκ των οποίων άγραφα. Στην αρχή, υπάρχει ένας θρήνος για την άλωση της Πόλης, που εκδόθηκε για πρώτη φορά ολόκληρος από τον Πέννα στην «Εστία», το 1886, για του οποίου την πατρότητα υπάρχουν αμφιβολίες. Ακολουθεί το καθαυτό χρονικό, που αποτελείται από σύντομες αναγραφές (ενθυμήσεις) καταταγμένες με χρονική σειρά, που περιλαμβάνουν τα έτη 1598-1642/3 και εν τέλει, διάφορα αποσπάσματα από κείμενα θρησκευτικού περιεχομένου, προσευχές, ψαλμούς και συμβουλές του συγγραφέα προς τον «αδερφό» του, τον αναγνώστη.

Μία από τις μεγάλες αρετές του κειμένου είναι η απλή και ανεπιτήδευτη χρήση της «Ρωμαϊκής» -λαϊκής, δηλαδή, γλώσσας- με του πολλούς τουρκισμούς, όπως ομιλείτο ακριβώς την εποχή εκείνη. Ο ίδιος δηλώνει ρητά την προτίμησή του  για την«δημοτική», καθώς όπως λέει, όσοι μεταχειρίζονται στα κείμενά τους την καθαρεύουσα, στοχεύουν σε μια πολύ μικρή ομάδα καλώς πεπαιδευμένων, ενώ πολλοί, εξαιτίας της ημιμάθειάς τους, στους οποίους  δυνητικά εντάσσεται και ο ίδιος (έτυχε ικανοποιητικής για την εποχή του παιδείας), τις αναμειγνύουν, με αποτέλεσμα να μη βγάζει το κείμενο νόημα. Επιθυμία του είναι το έργο αυτό να αποτελέσει κοινό κτήμα όλων, ο παπά-Συναδινός, λοιπόν, είναι ένας από τους πρώτους δημοτικιστές της νεώτερης ελληνικής  ιστορίας.

Το χρονικό ακόμη, μας μεταφέρει  μια ζωντανή περιγραφή της ζωής και των διεθνοτικών σχέσεων στις Σέρρες του 17^ου αιώνα και στην οθωμανική κοινωνία εν γένει. Στις καταγραφές του Συναδινού, διαφαίνονται ξεκάθαρα οι σχέσεις μεταξύ των δύο κυρίαρχων θρησκευτικών κοινοτήτων των Σερρών, αυτής των «Χριστιανών» και των «Τούρκων» (μουσουλμάνων), η τρίτη ομάδα, αυτή των Εβραίων, δεν αναφέρεται σχεδόν καθόλου. Ο συγγραφέας βέβαια, υπήρξε μαθητής του Χριστόδουλου, στον οποίο οι πρώην ομόπιστοί του προκάλεσαν πολλές «θλίψεις». Οι σχέσεις αυτές χαρακτηρίζονται ως συγκρουσιακές και με εντάσεις, ο κάθε ένας πρέπει να συμπεριφέρεται με βάση τη θέση του στην κοινωνία, χωρίς να απουσιάζουν και περιπτώσεις σύμπραξης και συνεργασίας μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων.

Άμεσα συνυφασμένο με τα παραπάνω είναι και το φαινόμενο των εξισλαμισμών. Σε όλο το έργο του Συναδινού αναφέρονται μόνο τρεις και αφορούν αποκλειστικά ιερωμένους. Ο πρώτος έχει αναφερθεί ξανά από τον γράφοντα, είναι αυτός του σκευοφύλακα της Μητροπόλεως των Σερρών, Αμαριανού Τεμερούτογλη, που αναγκάστηκε να προσέλθει στο Ισλάμ, προκειμένου να σώσει τη ζωή του από τον φανατισμένο όχλο των «Τούρκων», που ήθελαν να τον σκοτώσουν για την τάχα προσβολή σε ομόθρησκό τους. Την τύχη του ακλούθησαν η γυναίκα και τα παιδιά του, πλην του μεγαλύτερου, ο οποίος θεωρείτο ενήλικας και παρέμεινε Χριστιανός. Οι άλλες δύο περιπτώσεις αφορούν ιερείς, επίσης, ο ένας εξ αυτών προηγούμενος στη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Σερρών, που αλλαξοπίστησαν εξαιτίας ερωτικών σκανδάλων.

Τέλος, το κείμενο παρουσιάζει με μεγάλη σαφήνεια την αντίληψη των υπόδουλων «ζήμιδων» για την οθωμανική πολιτική κυριαρχία. Στον Θρήνο, ο συγγραφέας διεκτραγωδεί τον ζυγό που βαραίνει το έθνος των «Ρωμαίων», μα ο Οθωμανός σουλτάνος αντιμετωπίζεται ως ο μόνος νόμιμος «Βασιλεύς», στον οποίο οι Χριστιανοί υπήκοοι οφείλουν υποταγή. Οι σουλτάνοι της εποχής του (ο Οσμάν ο Γ΄, ο ντελή–Ιμπραήμ και ο Μουράτ ο Δ΄), αξιολογούνται με βάση το έργα τους. Ιδιαίτερα σημαντική, επίσης, είναι η περιγραφή που μας παραθέτει για την επιδημία πανώλης των ετών 1641-2, σε μεταγενέστερη σημείωσή του στο κείμενο, μαθαίνουμε πως ο ίδιος και η οικογένεια του κατέφυγαν στο Μελενκίτσι, όπου και λαμβάνει χώρα η συγγραφή του χρονικού αυτού.

Το χρονικό, λοιπόν, του παπά-Συναδινού, αποτελεί μία πηγή χαρακτηριστική της εποχής που γράφτηκε. Οι πληροφορίες, τις οποίες ο ιστορικός μελετητής μπορεί να λάβει, αφορούν τόσο τις εθνοτικές ταυτότητες και τις διεθνοτικές σχέσεις στα πλαίσια της οθωμανικής κοινωνίας του 17^ου αιώνα, όσο και την πολιτική ιδεολογία των υπόδουλων Χριστιανών (Ελλήνων), όπως και πάρα πολλά άλλα θέματα.

Βιβλιογραφία

• Άλκης Αγγέλου, «Ενθυμήσεις, Βραχέα χρονικά», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος Ι΄, Αθήνα, 1974
• Απόστολος Βακαλόπουλος, «Παράγοντες φθοράς του Ελληνισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος Ι΄, Αθήνα, 1974
• Γιώργος Καφταντζής, Η Σερραϊκή χρονογραφία του παπά-Συναδινού, Έκδοση της Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης, Θεσσαλονίκη, 1989
• Χρίστος Γ. Πατρινέλης, Πρώιμη νεοελληνική ιστοριογραφία, Θεσσαλονίκη, 1990
• Paolo Odorico, Conseils et memoires de Synadinos pretre de Serres en Macedoine (XVII e siecle), by Paolo Odorico, Paris, 1996
• Olga Todorova, «The Ottoman State and its Orthodox Christian Subjects: the legimistic discourse in the seventeenth-century ‘Chronicle of Serres’ in a new perspective», Turkish Historical Review, I (2010)