Του Νίκου Βελιώτη,
Το TikTok είναι η εφαρμογή που έχει κατακτήσει τον πλανήτη τα τελευταία χρόνια, έχοντας ξεπεράσει σε δημοτικότητα τους κολοσσούς του διαδικτύου, όπως το Instagram και το Facebook, και έχει αγαπηθεί από μικρούς και μεγάλους. Πρόκειται για μια εφαρμογή δημιουργίας και κοινοποίησης περιεχομένου αποκλειστικά σε μορφή βίντεο μικρής διάρκειας. Αυτό που το διαφοροποιεί από τις άλλες παρόμοιες πλατφόρμες είναι η δύναμη του αλγορίθμου του και η αμεσότητα με την οποία λαμβάνεται το περιεχόμενο από τον χρήστη, έτσι ώστε να προβάλλει στον κάθε χρήστη βίντεο ανάλογα με τις προτιμήσεις του. Επίσης, η απλότητα στη χρήση της εφαρμογής, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το κάθε βίντεο, ανεξαιρέτως το ποιος το αναρτά, μπορεί να αποκτήσει τρομερή δημοτικότητα σε ραγδαίο χρόνο, καθιστούν την εφαρμογή την πρώτη προτίμηση διαδικτυακής ψυχαγωγίας σε εφήβους, νέους, αλλά και μεγαλύτερους.
Εκ πρώτης όψεως, το σενάριο του TikTok φαντάζει ιδανικό, αφού μπορεί ο χρήστης να απολαύσει εντελώς δωρεάν εξατομικευμένο περιεχόμενο για το διάστημα που επιθυμεί να πληροφορηθεί, να γελάσει κ.ο.κ. Εν μέρει, το γεγονός αυτό ισχύει, καθώς στην ίδια πλατφόρμα μια γιαγιά μπορεί να βλέπει αποκλειστικά περιεχόμενο για πλέξιμο, και ένας νέος για ηλεκτρονικά παιχνίδια. Και οι δύο δεν αφιερώνουν ιδιαίτερο χρόνο, αφού εκ φύσεως το βίντεο είναι διάρκειας ενός λεπτού και δε μπαίνουν στη διαδικασία να το αναζητήσουν, αφού η εφαρμογή θα «μάθει» τις προτιμήσεις τους και θα τους το προβάλει από μόνη της. Ισχύει, όμως, το γεγονός ότι εξαιτίας ακριβώς αυτού του χαρακτηριστικού, το TikTok γίνεται ιδιαίτερα εθιστικό και, μολονότι είναι μια καινούργια εφαρμογή, υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι προκαλεί διαταραχές στην ψυχοσωματική υγεία των χρηστών του.
Η χρήση των Social Media είναι γνωστό ότι προκαλεί συμπτώματα εθισμού, κόπωσης, προβλήματα όρασης και μάλλον δεν εκπλήσσει που το TikTok προστίθεται σε αύτη τη μαύρη λίστα. Η περίπτωση, όμως, με το TikΤok είναι λίγο διαφορετική και πιο επικίνδυνη. Όλες οι μορφές εθισμού βασίζονται στη γρήγορη εκπλήρωση των «κενών» ντοπαμίνης στο σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου μας.
Το σύστημα ανταμοιβής είναι υπεύθυνο για να επιβραβεύσει τον οργανισμό μας, όταν καταφέρνουμε να εκπληρώσουμε έναν στόχο που έχουμε θέσει, λόγου χάρη η ανάγκη για φαγητό, ή πιο σύνθετα πράγματα, όπως η κατάκτηση ενός μεταλλίου. Με το που πραγματοποιηθεί αυτός ο στόχος και εκπληρωθεί αυτή η ανάγκη, ο εγκέφαλός μας εκκρίνει ντοπαμίνη και έτσι βιώνουμε θετικά συναισθήματα, ικανοποίηση και ανταμοιβή. Η ικανοποίηση αυτή, όμως, είναι παροδική και γρήγορα υπερκεράζεται από την ανάγκη να βιώσουμε ξανά αυτό το μοναδικό αίσθημα της παροδικής ευφορίας.
Υπάρχει ένα κίνητρο, δηλαδή, για κάθε μας πράξη, που οδηγεί συνεχώς σε όλο και μεγαλύτερη ανάγκη ανταμοιβής και τελικά ντοπαμίνης. Ο μηχανισμός αυτός είναι εξαιρετικά χρήσιμος για τη φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού, καθότι καθοδηγεί ανάγκες, όπως η καθημερινή λήψη τροφής και άρα η επιβίωσή μας, αλλά και τα κίνητρα και τους στόχους που θέτουμε καθημερινά ως άνθρωποι. Το πρόβλημα με αυτό το σύστημα ανταμοιβής δεν είναι η τελική αίσθηση ευχαρίστησης, εφόσον αυτή είναι αποτέλεσμα «άξιων κόπων», αλλά όταν αυτή επέρχεται συνεχώς, χωρίς να έχει προηγηθεί κάποιο έργο από τον οργανισμό για να την εκλάβει.
Εκεί ακριβώς είναι που στοχεύει το TikTok. Ο πολύ καλός εξατομικευμένος αλγόριθμος προβάλλει στον θεατή αυτό ακριβώς που θέλει να δει για να νιώσει το αίσθημα ικανοποίησης που αναζήτα στην εφαρμογή. Καθώς «σκρολάρει», βλέπει κάτι που του αρέσει, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα κύμα ντοπαμίνης στον εγκέφαλό του. Με μια κίνηση του αντίχειρά του βρίσκεται ήδη στο επόμενο βίντεο (η μετάβαση είναι άμεση χωρίς διακοπές), αναζητώντας να αναπληρώσει τη ντοπαμίνη που απέκτησε από το προηγούμενο βίντεο που ήδη έχει χαθεί! Επιπλέον, παρά τον εξατομικευμένο αλγόριθμο, ο ίδιος αλγόριθμος μερικές φορές εμφανίζει βίντεο που δεν είναι της αρεσκείας του χρήστη, ωθώντας τον έτσι σε ακόμα πιο έντονο «σκρολάρισμα», ώστε να βρει τα βίντεο που του αρέσουν μέσα από ένα λυσσασμένο κυνήγι ντοπαμίνης, όπως ακριβώς γίνεται και με τον κουλοχέρη στο καζίνο.
Μικρές και σύντομες δόσεις ικανοποίησης διακόπτονται από ατυχή συμβάντα μη ικανοποιήσης, κάνοντας το άτομο να εθίζεται. Το όλο βίωμα γίνεται ακόμα εντονότερο, καθότι το περιεχόμενο είναι οπτικοακουστικό και καλύπτει έτσι μεγαλύτερο φάσμα των αισθήσεων, ενισχύοντας την επίδραση του ερεθίσματος, σε αντίθεση με μια απλή εικόνα, όπως γίνεται στο Instagram. Έτσι, από εκεί που μικρά βίντεο του ενός λεπτού δε φαντάζουν ικανά να κρατήσουν τον χρήστη πολλές ώρες στην εφαρμογή, στην πραγματικότητα αυτό είναι που οδηγεί σε πολύωρη (μεγαλύτερη των 3 ωρών) καθημερινή χρήση της πλατφόρμας από τους περισσότερους χρήστες της.
Αυτή η γρήγορη ευχαρίστηση μειώνει τη συγκέντρωση και το διάστημα που ένα άτομο είναι προσηλωμένο σε κάτι. Για παράδειγμα, ένα άτομο είναι απόλυτα αφοσιωμένο σε έναν στόχο, καθότι μόνο η επίτευξή του είναι ικανή να δώσει στον εγκέφαλό του ικανοποίηση. Δηλαδή, το άτομο αυτό έχει κίνητρο και ξεκάθαρους στόχους. Εάν, όμως, ξαφνικά χρησιμοποιήσει το TikTok για ένα μικρό χρονικό διάστημα, η προσοχή του δε θα είναι αποκλειστικά στραμμένη στον στόχο του. Και αυτό γιατί πλέον μπορεί να λάβει τη ντοπαμίνη που του έλλειπε από τα πολλά και μικρά βίντεο της πλατφόρμας, η οποία το αποσπά από τον κύριο στόχο μέσω τα μικρών δελεασμών ντοπαμίνης που του παρέχει το TikTok. Το TikTok δρα, δηλαδή, σαν τις Σειρήνες στην Οδύσσεια, που προσφέρουν την άμεση ηδονή και αποσπούν από τον τελικό στόχο της επιστροφής στην πατρίδα.
Πέρα από τον εθισμό, το TikTok μέσω της δράσης του στο σύστημα ανταμοιβής έχει πλειοτρόπο δράση σε πολλές φυσιολογικές διεργασίες, όπως είναι το στρες και κυρίως ο ύπνος. Οι περισσότεροι χρήστες χρησιμοποιούν την πλατφόρμα τις βραδινές ώρες, και πιστεύεται ότι αυτό γίνεται γιατί τότε μπορεί ο χρήστης να αφιερώσει χρόνο μέσα σε μια γεμάτη μέρα. Με το τέλος της ημέρας, όλοι θέλουν να ξεκουραστούν, να χαλαρώσουν και να προσφέρουν στον εαυτό τους μια μικρή δόση ικανοποίησης, και το TikTok προσφέρει μια πολύ εύκολη διέξοδο. Η εφαρμογή, όπως αναφέρθηκε, λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί το καζίνο, επομένως υπάρχει απώλεια της αίσθησης του χρόνου και ανάγκη αναπλήρωσης της ντοπαμίνης, ελπίζοντας ότι θα «νικήσεις». Αυτή η «πλασματική ανάγκη» υπερέχει από την ανάγκη του ύπνου, καθότι τα θετικά της πρώτης τα βιώνει το άτομο εκείνη την ώρα, ενώ τα θετικά του ύπνου έρχονται πολύ αργότερα και μακροπρόθεσμα. Έτσι, με συνοπτικές διαδικασίες ο εγκέφαλος επιλέγει την άμεση ικανοποίηση, παραμερίζοντας την ανάγκη για ύπνο, που έχει γίνει πλέον δεύτερη προτεραιότητα.
Ακόμη, η υπερπληροφόρηση των αμέτρητων βίντεο οδηγεί σε αυξημένη υπερδιέγερση του εγκεφάλου στο διάστημα ακριβώς πριν τον ύπνο. Υπάρχουν πολλές φορές που εγκέφαλος υπερλειτουργεί εκείνο το διάστημα και σκεφτόμαστε πράγματα όπως «πρέπει να κοιμηθώ επειγόντως για να μην είμαι πτώμα στη δουλειά», μια κατάσταση που κρατάει τον εγκέφαλο συνειδητά σε διέγερση και δε μπορούμε να κοιμηθούμε. Όλες οι πλατφόρμες και δραστηριότητες όπως η τηλεόραση διεγείρουν αυτή τη συνειδητή υπερδιέγερση, με το TikTok, λόγω της μεγάλης ποικιλίας της πληροφορίας, να το πράττει σε ακόμα πιο εκτεταμένο βαθμό. Οι ώρες και η ποιότητα του ύπνου μειώνονται δραματικά και το άτομο βιώνει απίστευτη εξάντληση κατά την ημέρα. Η σημασία του ύπνου στην υγεία είναι πλέον ευρέως διαδομένη και ιδιαίτερα κρίσιμη κατά την ανάπτυξη του παιδικού εγκεφάλου.
Το TikTok, όπως κάθε ιστοσελίδα στο διαδίκτυο, είναι δίκοπο μαχαίρι: είτε μπορεί να τη χρησιμοποιήσουμε προς όφελός μας είτε να μας χρησιμοποιήσει. Το πώς θα το χρησιμοποιήσουμε εξαρτάται από εμάς και από την αυτοσυγκράτηση που επιδεικνύουμε. Η εφαρμογή δρα αυξάνοντας τη δράση της ντοπαμίνης, όπως ακριβώς και η χρήση ναρκωτικών ουσιών αυξάνει τη δράση της ντοπαμίνης! Σε αντίθεση, όμως, με τα ναρκωτικά, το TikTok μπορούμε να το αξιοποιήσουμε προς όφελός μας, να διασκεδάσουμε, να ενημερωθούμε και να κοινωνικοποιηθούμε. Η δυνατότητα της εφαρμογής να κάνει τα βίντεο «viral» μπορεί να αξιοποιηθεί, για παράδειγμα, από μικρές επιχειρήσεις για να διαφημιστούν χωρίς κόστος, ή για να προωθηθεί μια φιλανθρωπική καμπάνια. H δυνατότητα δημιουργίας περιεχομένου βοηθά πολλούς ανθρώπους, ιδιαίτερα νέους, να βρουν ένα πάτημα για να επικοινωνήσουν τη φαντασία τους, τη δημιουργικότητά τους και το έργο τους σε έναν τεράστιο αριθμό υποψήφιων ενδιαφερομένων.
Γενικότερα, είναι μια νέα πλατφόρμα και αναμένονται πολλές έρευνες για τα θετικά και τα αρνητικά της χρήσης. Σαν κανόνας, η αλόγιστη χρήση είναι αυτή που κάνει ζημία και όχι η ίδια η εφαρμογή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Dance the Night Away: How Automatic TikTok Use Creates Pre-Sleep Cognitive Arousal and Daytime Fatigue, journals.sagepub.com. Διαθέσιμο εδώ
- Digital Crack Cocaine: The Science Behind TikTok’s Success, forbes.com. Διαθέσιμο εδώ
- Viewing personalized video clips recommended by TikTok activates default mode network and ventral tegmental area, sciencedirect.com. Διαθέσιμο εδώ
