Της Κατερίνας Χασιώτη,
Κατά συνέπεια της αρχής της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου έναντι του εθνικού, αναδύθηκε και το θέμα της αστικής ευθύνης των κρατών-μελών για παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου. Πρόκειται για ένα θέμα που απασχόλησε αρκετά τη νομολογία του δικαστηρίου της Ε.Ε. και συνεχίζει να απασχολεί την ενωσιακή έννομη τάξη μέχρι και σήμερα.
Αφετηρία του ζητήματος είναι ότι, τόσο στο εθνικό δίκαιο όσο και στο κοινοτικό δίκαιο, δεν υπάρχει νομοθετική θεμελίωση της υποχρέωσης των κρατών-μελών για αποκατάσταση των ζημιών έναντι τρίτων, σε περίπτωση παραβιάσεως του κοινοτικού δικαίου από τα εθνικά όργανα. Παρόλα αυτά, η εξωσυμβατική ευθύνη των κρατών-μελών προς αποζημίωση, όταν προκαλείται ζημία στους ιδιώτες από τα εθνικά όργανα, λόγω μη εφαρμογής του δικαίου της Ε.Ε., θεμελιώνεται –για πρώτη φορά– από τη νομολογία του Δικαστηρίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΔΕΚ νυν ΔΕΕ).
Αποφασιστικής σημασίας για την αναγνώριση της αρχής της εξωσυμβατικής ευθύνης του κράτους–μέλους για παραβίαση του κοινοτικού δικαίου υπήρξε η απόφαση Francovich. Κρίσιμο ζήτημα της υπόθεσης ήταν ότι προκλήθηκαν ορισμένες ζημίες σε κάποιον ιδιώτη, που οφείλονταν στην παράλειψη του κράτους να μεταφέρει μια Οδηγία στο εσωτερικό του δίκαιο. Εφόσον, η συγκεκριμένη Οδηγία δεν ήταν από τη φύση της ικανή να αναπτύξει άμεσο αποτέλεσμα, το ΔΕΚ υπέδειξε στους ενδιαφερομένους ιδιώτες το δρόμο της αγωγής αποζημίωσης κατά του κράτους.
Το δικαστήριο θεώρησε ότι η αρχή της ευθύνης του κράτους-μέλους για ζημίες που προκαλούνται στους πολίτες ή σε νομικά πρόσωπα από παραβάσεις του κοινοτικού δικαίου είναι σύμφυτη προς το σύστημα των Συνθηκών. Επίσης, έκανε μνεία ότι η υποχρέωση των κρατών-μελών να αποκαταστήσουν τις ζημίες αυτές μπορεί να στηριχθεί στο σημερινό άρθρο 4 παρ. 3 ΣΕΕ, που αφορά την καλόπιστη εκπλήρωση των κοινοτικών υποχρεώσεων των κρατών-μελών.
Μέσω της εν λόγω απόφασης, το ΔΕΚ έθεσε, παράλληλα, και κάποιες ουσιαστικές προϋποθέσεις, που πρέπει να συντρέχουν για τη γένεση της ευθύνης αυτής. Οι προϋποθέσεις, υπό τις οποίες εδραιώνεται το δικαίωμα αποζημιώσεως, εξαρτώνται από τη φύση της παραβάσεως του κοινοτικού δικαίου, στην οποία οφείλεται η προκληθείσα ζημία. Οι τρεις βασικές προϋποθέσεις ορίζονται ως εξής:
α) Το αποτέλεσμα που επιδιώκεται από την Οδηγία πρέπει να χορηγεί δικαιώματα στους ιδιώτες.
β) Το περιεχόμενο των δικαιωμάτων αυτών να μπορεί να προσδιοριστεί, βάσει των διατάξεων της Οδηγίας.
γ) Η ύπαρξη αιτιώδους συνδέσμου μεταξύ της παραβάσεως της υποχρέωσης του κράτους και της ζημίας που έχουν υποστεί οι ζημιωθέντες.
Εκτός των προϋποθέσεων αυτών που θέτει η ενωσιακή έννομη τάξη, οι υπόλοιπες προϋποθέσεις για την αποκατάσταση της ζημίας, τόσο οι δικονομικές όσο και οι ουσιαστικού δικαίου, θα καλυφθούν από το εθνικό δίκαιο του εκάστοτε κράτους-μέλους, στο οποίο προέκυψε το πρόβλημα. Σημαντικό, όμως, είναι η αποζημίωση να μην αναζητείται υπό προϋποθέσεις αυστηρότερες από εκείνες που ισχύουν για ανάλογες απαιτήσεις του εθνικού δικαίου (αρχή της ισοδυναμίας), αλλά και οι όροι του εθνικού δικαίου να μην είναι τόσο αυστηροί, ώστε να καθιστούν ιδιαίτερα δυσχερή ή και αδύνατη τη διεκδίκηση της αποζημίωσης (αρχή της αποτελεσματικότητας).
Μια επιπλέον θεμελιώδης απόφαση στο ζήτημα της εξωσυμβατικής ευθύνης του κράτους-μέλους από παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου αποτελεί η απόφαση Brasserie du pecheur, με την οποία αποκρυσταλλώθηκαν τα κριτήρια για την εφαρμογή της αρχής της ευθύνης των κρατών–μελών. Σε αντίθεση με την υπόθεση Francovich, που πραγματευόταν την παραβίαση του κοινοτικού δικαίου, λόγω μη μεταφοράς Οδηγίας στο εσωτερικό δίκαιο, η εν λόγω υπόθεση αφορά παραβίαση που προέκυψε από πράξη του νομοθέτη. Επί της υπόθεσης αυτής, το ΔΕΚ ανέφερε –και πάλι– την υποχρέωση των κρατών-μελών να αποκαταστήσουν τις ζημίες που προκαλούνται σε ιδιώτες από παραβάσεις του κοινοτικού δικαίου που τους καταλογίζονται. Επιπλέον, το δικαστήριο προσδιόρισε πιο εξειδικευμένες προϋποθέσεις για την εξακρίβωση παράβασης από τον νομοθέτη:
- i) Ο κανόνας του κοινοτικού δικαίου που παραβιάζεται να αποσκοπεί στην απονομή δικαιωμάτων στους ιδιώτες.
- ii) Η παράβαση να είναι κατάφωρη.
iii) Να υφίσταται άμεση αιτιώδης συνάφεια μεταξύ αυτής της παραβάσεως και της βλάβης που υπέστησαν οι ιδιώτες.
Αξίζει να επισημανθεί ότι θεσπίζεται η αντικειμενική ευθύνη, εφόσον δε δίνεται η δυνατότητα στον εθνικό δικαστή, στο πλαίσιο της εφαρμοστέας εθνικής νομοθεσίας, να εξαρτά την αποκατάσταση της προκληθείσας ζημίας από την ύπαρξη υπαιτιότητας του οργάνου.
Η υπόθεση Brasserie du pecheur αποτέλεσε δίαυλο για μια εξέχουσας σημασίας απόφαση που επηρέασε δραστικά το πεδίο της εξωσυμβατικής ευθύνης των κρατών–μελών για παραβίαση κοινοτικού δικαίου, την απόφαση Kobler.
Στη συγκεκριμένη υπόθεση, το ΔΕΚ, εξαιτίας της σπουδαίας σημασίας της δικαστικής εξουσίας για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των ιδιωτών που ανακύπτουν από το κοινοτικό δίκαιο, έκρινε πως «θα περιοριζόταν η πλήρης αποτελεσματικότητα αυτών των κανόνων και θα ατονούσε η προστασία των δικαιωμάτων που αυτοί αναγνωρίζουν, αν δεν παρεχόταν στους ιδιώτες η δυνατότητα, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, να ζητούν αποζημίωση, όταν θίγονται τα δικαιώματά τους λόγω παραβάσεως του κοινοτικού δικαίου καταλογιστέας σε απόφαση δικαστηρίου κράτους–μέλους αποφαινόμενου σε τελευταίο βαθμό».
Επομένως, στην εν λόγω απόφαση, τίθενται οι εξής προϋποθέσεις γύρω από την ευθύνη των κρατών-μελών για παραβάσεις του κοινοτικού δικαίου από αποφάσεις ανώτατων εθνικών δικαστηρίων:
1) Ο κανόνας που παραβιάζεται να αποσκοπεί στην απονομή δικαιωμάτων στους ιδιώτες.
2) Η παράβαση να είναι κατάφωρη. Για να διαπιστωθεί, όμως, αν η παραβίαση του κοινοτικού δικαίου με απόφαση εθνικού δικαστηρίου, κρίνοντος σε τελευταίο βαθμό αν είναι όντως κατάφωρη, θα πρέπει να εξεταστεί από τον αρμόδιο εθνικό δικαστή, αν η παραβίαση αυτή έχει πρόδηλο χαρακτήρα.
3) Να υφίσταται αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της παραβιάσεως της υποχρεώσεως που υπέχει το κράτος και της ζημιάς που υπέστησαν οι ζημιωθέντες.
Εν κατακλείδι, γίνεται σαφές ότι η συμβολή της νομολογίας του ΔΕΚ/ΔΕΕ είναι ζωτικής σημασίας, καθώς μέσα από τη συνεχή εξέλιξή της τέθηκαν τα θεμέλια και διαπλάστηκαν οι προϋποθέσεις για τη γέννηση της αρχής της ευθύνης του κράτους-μέλους έναντι των ιδιωτών για κάθε παραβίαση του ενωσιακού δικαίου, είτε αυτή προέρχεται από πράξεις ή παραλείψεις οργάνων της εκτελεστικής εξουσίας, είτε της νομοθετικής, είτε της δικαστικής. Βέβαια, επιτακτική είναι η ανάγκη συνέχισης των προσπαθειών για την εξασφάλιση της ομοιογένειας της δικαστικής προστασίας των πολιτών της Ε.Ε. από παραβάσεις του ενωσιακού δικαίου, γεγονός που μπορεί να επιτευχθεί με την προσφορά ολοένα και πιο σαφών καθοδηγητικών γραμμών από το ΔΕΕ.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Εξωσυμβατική ευθύνη Κράτους–Μέλους από μη εφαρμογή Ευρωπαϊκού Δικαίου, law.tsonoglou.gr, διαθέσιμο εδώ
- Francovich, eur-lex.europa.eu, διαθέσιμο εδώ
- Brasserie du pecheur, eur-lex.europa.eu, διαθέσιμο εδώ
- Kobler, curia.europa.eu, διαθέσιμο εδώ
- Ευγενία Ρ. Σαχπεκίδου, Ευρωπαϊκό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα–Θεσσαλονίκη, 2013
