Της Χρυσάνθης Παπαναστασίου,
Μία από τις βασικότερες αρχές του σύγχρονου δημοκρατικού και φιλελεύθερου ιδεώδους είναι αυτή του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η αρχή αυτή συνίσταται από την παράλληλη και ακώλυτη εφαρμογή των αρχών της προστασίας και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, της ισότητας και της ίσης μεταχείρισης. Αυτή η αυτονόητη, ωστόσο, επισήμανση σε ορισμένα σημεία του πλανήτη δείχνει να σκιάζεται από πρακτικές σκοταδισμού και ανομίας. Εκεί που η σημασία των πρωταρχικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων τείνει να χωλαίνει, εμφανίζονται δείγματα του «σκοτεινού προσωπείου» της ποινικής αντιμετώπισης, με το σύγχρονο νομικό σύστημα μανιωδώς να προσπαθεί να τα καταστείλει. Μία τέτοια περίπτωση αποτελούν οι περιβόητες φυλακές του Guantanamo.
Αυτή η ιδιόρρυθμη φυλακή που στεγάζεται στον κόλπο του Guantanamo στην Κούβα αποτελεί στρατιωτική βάση των Η.Π.Α. και για πολλούς αποτελεί το «άκρον άωτον» του αμερικανικού αυταρχισμού. Από τον τυπικό εδαφικό σφετερισμό περιοχής παράκτιου κράτους, μέχρι τις γνωστές αντίξοες και αντιδημοκρατικές συνθήκες των φυλακών αυτών, ο ισχυρισμός αυτός επιβεβαιώνεται σε μεγάλο βαθμό.
Οι δύο αυτοί παράγοντες είναι σκόπιμο να αναλυθούν με βάση τις πτυχές του διεθνούς δικαίου που παραβιάζουν. Κατά τον πρώτο, παραβιάζονται ουσιαστικές διατάξεις του συμβατικού δημοσίου διεθνούς δικαίου, σκιαγράφωντας την παραβίαση της εδαφικής ακεραιότητας του κουβανικού κράτους, δεδομένου πως η συγκεκριμένη στρατιωτική βάση δημιουργήθηκε ενάντια στους κανόνες των συνοριακών ζωνών, καθώς και των κανόνων περί απαγόρευσης της διακρατικής βίας, οι οποίοι, όμως, μάλλον δεν αποτέλεσαν αποτρεπτικό παράγοντα για τις Η.Π.Α., οι οποίες παρά τις επανειλημμένες οχλήσεις τόσο του δικαιούχου προς διαμαρτυρία κράτους, όσο και διεθνών οργανισμών διατήρησαν ακλόνητη τη θέση τους. Ωστόσο, η βασικότερη πτυχή του προβλήματος, που ξεπερνά τα όρια των μεμονωμένων κρατικών διεκδικήσεων, έγκειται στο γεγονός πως η συγκεκριμένη βάση είναι συνυφασμένη με αποτρόπαιες πρακτικές κατά της ανθρωπότητας, παραβιάζοντας εξόφθαλμα βασικές αρχές του συμβατικού, αλλά και του εθιμικού δικαίου.
Με βάση τα ιστορικά στοιχεία, η εν λόγω βάση αποτέλεσε την πρώτη, αλλά και μακροβιότερη εκτός συνόρων φυλακή για «κρατούμενους πολέμου» των Η.Π.Α. Η αφετηρία αυτού του – νομοτελειακά – μη προβλεπόμενου οικοδομήματος εντοπίζεται στις αρχές του 21ου αιώνα ως πρωτοβουλία για την αναγκαστική κράτηση των υπόπτων για τα τρομοκρατικά κινήματα που είχαν ανθίσει εκείνη την περίοδο και τις αιματηρές επιθέσεις που προκάλεσαν. Από το 2002, λοιπόν, μέχρι και σήμερα, αυτή η απροσπέλαστη «ζώνη κράτησης» υφίσταται εν αντιθέσει του θεμελίου του κράτους δικαίου και της δίκαιης και ανθρώπινης αντιμετώπισης, διαιωνίζοντας το κλίμα ανομίας που το στηρίζει.
Η ύπαρξή της αντίκειται τόσο στα νομικά προβλεπόμενα, όσο και στους ηθικούς κανόνες. Συγκεκριμένα, σκόπιμο θα ήταν να βασιστούμε σε όσα προβλέπει η Τρίτη Σύμβαση της Γενεύης αναφορικά με τη μεταχείριση των κατηγορούμενων για εγκλήματα πολέμου. Το Άρθρο 4 της εν λόγω σύμβασης παραθέτει έναν εκτενή ορισμό αυτών των προσώπων, ενώ η ερμηνευτική ανάλυση του Άρθρου 5 προβλέπει πως μέχρι την εξακρίβωση των πραγματικών περιστατικών που οδηγούν στο χαρακτηρισμό ενός ατόμου ως «κρατούμενος πολέμου», αυτό πρέπει να τυγχάνει της προστασίας της Σύμβασης, εν αναμονή του καθορισμού της θέσης του από αρμόδιο δικαστήριο. Η εκδίκαση των υποθέσεων και η δίκαιη κρίση αυτών είναι υποχρεωτικά στοιχεία, προκειμένου να θεμελιωθεί το άδικο της πράξης τους, αλλά και το δίκαιο της ποινής τους.
Στην προκειμένη περίπτωση, όμως, η πλειονότητα των κρατουμένων στη φυλακή του Guantanamo δεν έχει βρεθεί ενώπιον του δικαστή. Παρά το γεγονός πως για τους περισσότερους τα στοιχεία είναι αδιάσειστα και η ανάμειξή τους με τις τρομοκρατικές επιθέσεις σχεδόν βέβαιη, είναι αδιανόητο το γεγονός πως έχει παρακαμφθεί ολόκληρο το στάδιο της δικονομικής τους αξιολόγησης, δεδομένου, άλλωστε, πως μία από τις βασικότερες αρχές του ποινικού δικαίου προβλέπει πως σε κάθε περίπτωση αμφιβολίας, αυτή λειτουργεί προς όφελος του κατηγορουμένου ή πιο συνοπτικά “in dubio pro reo”. Σωρευτικά με την παραπάνω αρχή, το δικαίωμα για δίκαιη και εντός έννομων βάσεων κρίση δεν είναι προνόμιο μόνο όσων αναφέρονται στο άρθρο 4 της Σύμβασης, μα αποτελεί πανανθρώπινο δικαίωμα. Επομένως, η αναιτιολόγητη αυτή αντιμετώπιση των κρατουμένων, που ομοιάζει με μία αντίστροφη καφκική πραγματικότητα, δεδομένου πως υπάρχει έγκλημα και όχι κατηγορητήριο, σε καμία περίπτωση δεν συνάδει με τις αρχές του δημοκρατικού κράτους δικαίου, όπως αυτό ορίζεται από τις διεθνείς συμβάσεις.
Φυσικά, τα παραπάνω επιχειρήματα, περί παρακάμψεως της νομικής διαδικασίας, ωχριούν μπροστά στην κύρια αιτία που καθιστά απάνθρωπες αυτές τις φυλακές. Στο πλαίσιο του άτυπου καθεστώτος τους, φαίνεται να υπάρχει η τάση παράκαμψης και των τυπικών κανόνων φύλαξης και αντιμετώπισης. Μαρτυρίες πρώην κρατουμένων κάνουν λόγο για απάνθρωπα βασανιστήρια, όπως σωματική και λεκτική κακοποίηση, βίαιες και εκβιαστικές ανακρίσεις, ακόμα και υποχρεωτική σίτιση με τεχνητά μέσα σε απεργούς πείνας. Με αυτό τον τρόπο καταλύεται κάθε αρχή Δικαιοσύνης και σεβασμού της προσωπικότητας, αφού η ισοπέδωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας φαίνεται να είναι το θεμέλιο αυτής της μεταχείρισης.
Στόχος των «καταστημάτων κράτησης» είναι, φυσικά, ο σωφρονισμός και φιλοδοξία τους η μετάνοια των πράξεών τους. Πώς, όμως, δύναται ένας εγκληματίας, που, προφανώς, για να πράξει με αυτόν τον εγκληματικό τρόπο έχει «αποσχιστεί» έστω και στιγμιαία την ανθρώπινη πλευρά του, να χειριστεί την απανθρωποποίηση, χωρίς αυτή να στιγματίσει τον ψυχισμό του ολοκληρωτικά; Αυτός είναι ένας προβληματισμός που αδιαπραγμάτευτα θα έπρεπε, σε συνδυασμό με τους προαναφερθέντες παράγοντες, να οδηγήσει στην κατάργηση αυτών των εγκαταστάσεων. Ωστόσο, μάλλον, η σπουδαιότητά του αμφισβητείται, δεδομένου πως η φυλακή αυτή διανύει τώρα τη δεύτερη δεκαετία λειτουργίας της.
Κατά τη διάρκεια των δύο προηγούμενων προεδρικών θητειών έγιναν σημαντικές κινήσεις που προκάλεσαν ή έστω προσπάθησαν να προκαλέσουν μεταβολές στο καθεστώς αυτού του στρατοπέδου κράτησης. Ειδικότερα, ο Πρόεδρος Obama επιχείρησε να καταργήσει τη χρήση της ναυτικής βάσης για τέτοιους σκοπούς, προσπάθεια που, όμως, δεν ευοδώθηκε, αφού κατά τη διάρκεια της θητείας του, το Κογκρέσο εξέδωσε σειρά νομοθετικών κειμένων που απαγόρευσαν τη μετακίνηση αυτών των κρατουμένων σε άλλα σωφρονιστικά ιδρύματα εντός των Ηνωμένων Πολιτειών. Παρά την αποτυχία του εγχειρήματος, ωστόσο, ο αριθμός των κρατουμένων μειώθηκε αισθητά. Αυτή η μερικώς αισιόδοξη είδηση, που ενδεχομένως να εξελισσόταν στην οριστική επίλυση του ζητήματος, «λαβώθηκε» από την απόφαση της Κυβέρνησης Trump, η οποία μέσω εκτελεστικού διατάγματος διαβεβαίωσε τη συνέχιση της λειτουργίας της συγκεκριμένης φυλακής. Η ιστορία δίνει τώρα τη «σκυτάλη των εξελίξεων» στον νυν πρόεδρο των Η.Π.Α., Joe Biden, με την ελπίδα πως η κατάσταση θα αλλάξει άρδην.
Οι πρόσφατες εξελίξεις, πάντως, δείχνουν να επιβεβαιώνουν εν μέρει τη διάθεση για βελτίωση των συνθηκών ή τουλάχιστον υπόσχονται να ρίξουν λίγο φως στη σκοτεινή διάσταση της συγκεκριμένης βάσης. Ειδικότερα, πρόσφατες πληροφορίες αναδεικνύουν τον Ο.Η.Ε. ως νικητή μετά από πολύχρονες διαπραγματεύσεις, καθώς για πρώτη φορά δόθηκε άδεια για ερευνητική επίσκεψη στους χώρους αυτούς από εμπειρογνώμονα του Οργανισμού. Η επίσκεψη της Fionnuala D. Ní Aoláin (νομικός με ειδίκευση στα ανθρώπινα δικαιώματα) στις εγκαταστάσεις πρόκειται να πραγματοποιηθεί το πρώτο δεκαπενθήμερο του Φεβρουαρίου, με στόχο ακριβώς τον έλεγχο των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων. Βασικότερες παράμετροι εξέτασης πρόκειται να αποτελέσουν το αν το περιβάλλον είναι κατάλληλο για τη χρήση που του έχει αποδοθεί και, κυρίως, αν οι πρακτικές που εφαρμόζονται δεν παραβιάζουν τα “Standard Minimum Rules”, όπως έχουν προβλεφθεί από τη Σύμβαση της Γενεύης.
Φυσικά, στην προκειμένη περίπτωση δεν πρόκειται για έναν προβληματισμό που θα απαντηθεί καταφατικά ή αρνητικά, δεδομένου πως είναι ευρέως γνωστό πως το καθεστώς της φυλακής είναι διαμετρικά αντίθετο από κάθε επιδίωξη των Ηνωμένων Εθνών, της Διεθνούς Αμνηστίας και των συμβατικών κειμένων. Αυτό στο οποίο αποσκοπεί αυτή η ερευνητική αποστολή είναι η αποκάλυψη της έκτασης των βιαιοπραγιών που υφίστανται οι συγκεκριμένοι κρατούμενοι, αλλά και μία απόπειρα δημιουργίας μίας πιο «διαφανούς» πραγματικότητας, μία προσπάθεια άρσης του μυστηρίου και του απορρήτου.
Κατά συνέπεια, οι εξελίξεις που πρόκειται να έρθουν στο φως το ερχόμενο διάστημα προβλέπονται διαφωτιστικές και αποτελεί κοινή επιθυμία να συμβάλουν καθοριστικά στη βελτίωση των υπαρχουσών συνθηκών. Γιατί, άλλωστε, αποτελεί προσβολή για την ανθρώπινη κοινότητα η διατήρηση και διαιώνιση αυτών των μεσαιωνικού τύπου τιμωρητικών πρακτικών και αποτελεί ευθύνη όλων η προάσπιση των αρχών της Δημοκρατίας, της ισότητας και της ίσης μεταχείρισης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Rights experts condemn ‘unrelenting human rights violations’ at Guantánamo Bay, United Nations, διαθέσιμο εδώ
- Guantanamo Bay: “Ugly chapter of unrelenting human rights violations” – UN experts, United Nations, Office of the high Commissioner, διαθέσιμο εδώ
- Amnesty International Report 2005 Speech by Irene Khan at Foreign Press Association, Διεθνής Αμνηστία, διαθέσιμο εδώ
- Ανοίγουν οι ΗΠΑ τις πύλες του Γκουαντάναμο στον ΟΗΕ για πρώτη φορά, CNN, διαθέσιμο εδώ
- Torture and Prison Abuse, Global Policy Forum, διαθέσιμο εδώ
