Της Γεωργίας Σκαμπελτζή,
Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης γεννήθηκε το 1872 και πέθανε το 1923 στην Κέρκυρα. Γονείς του ήταν ο Μάρκος Θεοτόκης, προερχόμενος από αριστοκρατική οικογένεια των Επτανήσων, και η Αγγελική Πολυλά, ανιψιά του Ιάκωβου Πολυλά. Ευρέως γνωστός είναι για το πεζογραφικό του έργο, στο οποίο, μάλιστα, ξεχωρίζουν Η τιμή και το χρήμα, Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα και Οι σκλάβοι στα δεσμά τους. Δεν πρέπει να λησμονείται η παρουσία του στο πεδίο της ποίησης, καθώς ασχολήθηκε με τη δημιουργία σονέτων, αλλά και στο πεδίο της μετάφρασης. Ιδεολογικά ήρθε σε επαφή με τον Σοσιαλισμό.
Το μυθιστόρημα Οι σκλάβοι στα δεσμά τους αποτελεί την τελική μορφή της συγγραφικής προσπάθειας του Θεοτόκη. Τι προηγήθηκε, όμως, της έκδοσης του 1922; Όπως μας πληροφορεί ο Γ. Δάλλας, ο οποίος ανακάλυψε και ανακοίνωσε την πρώτη μορφή του έργου που «αποτελεί αυτή την πρώτη διατύπωση του θέματος: την αρχική γραφή και σε στενή συνάφεια μαζί της μία δεύτερη γραφή που αναμορφώνει, συμπληρώνοντας και συνεχίζοντας την αρχική. […] Και οι δύο διαδοχικές αυτές γραφές σώζονται άτιτλες και κολοβές, σταματημένες μάλιστα στην ίδια ακριβώς σκηνή: στο “ξόδι” του Βαλσάμη. […] Η αξία και η σημασία του ευρήματος είναι διπλή: έχουμε στην αρχή τη σύλληψη και τη γραφή του μύθου ως διηγήματος και στη συνέχεια, την πρόχειρη ανάπτυξη της ίδιας ύλης ως μυθιστορήματος».
Ακολουθεί η πρώτη μυθιστορηματική μορφή, που τιτλοφορείται Άλκης Σωζόμενος και χρονικά τοποθετείται το 1912, στοιχεία που προέρχονται από το τετράδιο στο οποίο ο συγγραφέας κατέγραψε τη σύλληψή του. Η Περιττή θυσία σώζεται και αποτελεί τη δεύτερη εκδοχή του έργου, το οποίο τελικά εκδόθηκε το 1922.
Ο Θεοτόκης επιλέγει να αναπαραστήσει μια κοινωνία σε μεταιχμιακή κατάσταση, καθώς η άνοδος των αστών και η διεκδίκηση νέων θέσεων στην κοινωνία αποτελούν απειλή για την αριστοκρατική τάξη, η οποία βρίσκεται σε πτώση. Κοινό χαρακτηριστικό των δύο τάξεων είναι η ηθική παρακμή, αφού, από τη μία, οι αριστοκράτες Οφιομάχοι «ξεπουλάνε» την Ευλαλία σε μία προσπάθεια να αναχαιτίσουν την επερχόμενη καταστροφή, ενώ, από την άλλη, ο αστός Στεριώτης, μέσω εκβιασμού, προσπαθεί να αναρριχηθεί στην κοινωνία, συνάπτοντας γάμο με μια αριστοκράτισσα.
Ειδικότερα, η οικογένεια του Αλέξανδρου Οφιομάχου αντιπροσωπεύει την υπό κατάρρευση αριστοκρατική τάξη της Κέρκυρας. Η οικογένεια εκπίπτει οικονομικά και ηθικά. Η παλαιά αριστοκρατία χάνει την αίγλη της και βλέπει την αστική τάξη να κερδίζει συνεχώς έδαφος και να διεκδικεί τα προνόμιά της. Τα μόνα στοιχεία που θυμίζουν κάτι από το ένδοξο παρελθόν της οικογένειας είναι το αρχοντικό όπου ζει και τα πορτραίτα των προγόνων. Τα ρούχα και τα αντικείμενα είναι παλιά και ξεθωριασμένα, γεγονός που ενισχύει την κατάρρευση του οίκου και της τάξης εν γένει.
Ο Αριστείδης Στεριώτης, γιατρός στο επάγγελμα, εκπροσωπεί την ακμάζουσα αστική τάξη. Πρόκειται για άνθρωπο «ταπεινής καταγωγής» κατά τον Οφιομάχο, καθώς ο πατέρας του ήρθε με «μισό τσαρούχι από την Ήπειρο κ’ επουλούσε ψητό κοκορέτσι […] κ’ εδάνειζε χρήματα στη φτωχολογιά με τη βδομάδα και με υπέρογκο τόκο, για να γένει γλήγορα πλούσιος». Σπούδασε Ιατρική στο εξωτερικό, ήρθε σε επαφή με ιδέες της εποχής κυρίως στον επιστημονικό τομέα, ήταν οικονομικά εύρωστος και έχαιρε πλέον της εκτίμησης της κοινωνίας. Προσπαθεί μέσω του χρήματος να ενταχθεί στην άρχουσα τάξη του νησιού και γι’ αυτό προτείνει γάμο στην Ευλαλία, η οποία ανήκει σε αριστοκρατική γενιά. Η δίψα του για κοινωνική ανέλιξη και, κατ’ επέκταση, ευρεία αποδοχή είναι τόσο μεγάλη, που δεν διστάζει να εκβιάσει τον Οφιομάχο, λέγοντάς του ότι έχει στα χέρια του έγγραφα που αποδεικνύουν τη δεινή οικονομική του θέση. Διεκδικεί αυτό που θέλει με οποιονδήποτε τρόπο, ηθικό και μη, και φαίνεται να εκπροσωπεί την αστική τάξη που επιχειρεί να επιβληθεί στην κοινωνία μέσω του πλούτου. Η ζωή για εκείνον «είναι και αυτή πόλεμος. Bellum omnium contra omnes. […] Είναι αγών επικρατήσεως».
Ο Άλκης, ίσως η πιο φωτεινή προσωπικότητα του μυθιστορήματος, είναι ένας ιδεολόγος επαναστάτης, σοσιαλιστής, ο οποίος φιλοδοξεί να αλλάξει την κρατούσα κατάσταση της κοινωνίας και του κράτους. Με ιδέες επαναστατικές προσπαθεί να δείξει τον δρόμο που θα οδηγήσει στην αλλαγή. Η φιγούρα του Άλκη και, ειδικότερα, η πολιτική του τοποθέτηση συνδέεται άρρηκτα με τη ζωή του συγγραφέα, όπως καθίσταται σαφές και από τα βιογραφικά στοιχεία του Θεοτόκη. Αν και γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του σοσιαλισμού και συμμετείχε στον Σοσιαλιστικό Όμιλο Κέρκυρας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η συγγραφή του μυθιστορήματος, έστω και στην πρώτη του μορφή, ξεκινά μετά την παραμονή του στη Γερμανία, η οποία υπήρξε καταλυτική για τη διαμόρφωση της πολιτικής του ιδεολογίας, καθώς τότε «οριστικοποιείται ο σοσιαλιστικός του προσανατολισμός».
Με βάση τις παραπάνω αναφορές μπορούν να εξαχθούν τα παρακάτω συμπεράσματα: Η αριστοκρατία παραμένει προσκολλημένη στο ένδοξο παρελθόν της· η αστική τάξη προσπαθεί να λησμονήσει το παρελθόν και να κρατήσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην κοινωνία του παρόντος· ο Άλκης και οι ομοϊδεάτες του θέλουν να διαγράψουν τις παθογένειες του παρελθόντος και να εργαστούν με στόχο την εξασφάλιση των συνθηκών εκείνων που θα τους προσφέρουν ένα καλύτερο μέλλον.
Κοινός θεματικός άξονας μεταξύ του μυθιστορήματος και του διηγηματικού έργου του Θεοτόκη είναι η έννοια της τιμής, η οποία αποτελεί μία αξία υψηλή για πολλούς από τους ήρωές του, των οποίων κύριο μέλημα είναι η διατήρησή της (σχετική ανάλυση είναι διαθέσιμη εδώ). Η πραγμάτευση του θέματος αυτού, όμως, διαφέρει. Ειδικότερα, αν ληφθούν υπ’ όψιν διηγήματα, όπως το «Πίστομα» ή το «Ακόμα», διαπιστώνει κανείς πως η διαφύλαξη της τιμής των προδομένων ηρώων επιτυγχάνεται μέσω ενεργειών, όπως είναι η ανθρωποκτονία, προκειμένου να εκδικηθούν εκείνους, οι οποίοι έπληξαν την εικόνα τους.
Ένα άλλο κοινό σημείο στα «θεοτοκικά» έργα είναι η ταξική διάρθρωση της κοινωνίας και η σχέση των μελών της με το χρήμα. Ερωτικές σχέσεις μεταξύ ανθρώπων που προέρχονται από διάφορες κοινωνικές τάξεις δεν ευδοκιμούν, όπως συμβαίνει στην «Τιμή και το χρήμα» ή στην «Παντρειά της Σταλαχτής», διότι αυτό ορίζει η κοινωνική επιταγή. Στους Σκλάβους στα δεσμά τους, ωστόσο, συνάπτεται γάμος μεταξύ του αστού Στεριώτη και της αριστοκρατικής καταγωγής Ευλαλίας, καθώς το χρήμα κυριαρχεί και επιβάλλει νέα ήθη. Όσον αφορά το χρήμα, επηρεάζει τη συμπεριφορά των ηρώων και, εν τέλει, τους υποτάσσει, χωρίς, μάλιστα, να τους προσφέρει αυτά που προσδοκούν.
Εκτός από τη θεματική συγγένεια, παρατηρεί κανείς ότι οι ιστορίες των διηγημάτων επικεντρώνονται σε δύο ή τρία πρόσωπα και παρουσιάζονται συγκεκριμένα επεισόδια. Αντίθετα, στους Σκλάβους στα δεσμά τους, παρά το γεγονός ότι η ιστορία στρέφεται γύρω από δύο οικογένειες, αυτές του Οφιομάχου και του Σωζόμενου, παρουσιάζονται χαρακτήρες που έχουν αναπτύξει σχέσεις μαζί τους και αντιπροσωπεύουν μεγάλο μέρος της κοινωνίας.
Ο αναγνώστης μένει με την αίσθηση ότι οι ήρωες είναι σκλάβοι, ο καθένας στα δικά του δεσμά, όπως πολύ εύστοχα δηλώνεται ήδη από τον τίτλο του μυθιστορήματος. Οι Οφιομάχοι μένουν σκλάβοι στην τιμή και την ανάγκη, ο Άλκης στα ιδανικά και την αγάπη, ο Στεριώτης στο χρήμα, ενώ κανένας δεν ζει, εν τέλει, τη ζωή που επιθυμούσε, διότι οι κοινωνικοί και οι οικονομικοί νόμοι αποδεικνύονται ισχυρότεροι από τη θέληση των ηρώων. Ο Θεοτόκης κατορθώνει να δώσει στο αναγνωστικό κοινό ένα πανόραμα της επτανησιακής κοινωνίας, η κατάσταση της οποίας είναι ρευστή, καθώς ανατρέπονται οι άτυποι κοινωνικοί-ταξικοί νόμοι που κυριαρχούσαν κατά τους προηγούμενους αιώνες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δάλλας Γιάννης, «Κωνσταντίνου Θεοτόκη, Οι σκλάβοι στα δεσμά τους. Συγκριτική ανάλυση των διαδοχικών μορφών του έργου», Δωδώνη, ΕΕΦΣ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τόμ. ΙΖ΄(1988), σσ. 55-99.
- Δάλλας Γιάννης, «Κωνσταντίνος Θεοτόκης: Παρουσίαση-Ανθολόγηση», Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές ώς τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τόμ. Ι΄, Αθήνα, Σοκόλης, 1997, σ. 182-279.
- Θεοτόκης Κωνσταντίνος, Οι σκλάβοι στα δεσμά τους, Αθήνα, Κείμενα 1981.
