Tου Νίκου Χριστοδούλου,
Το έτος 1945, η ανθρωπότητα θα απαλλασσόταν –και επισήμως– από τη μεγαλύτερη κρίση στην ιστορία της. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν άφησε πίσω μόνο ανθρώπινες απώλειες και κατεστραμμένες δομές. Ιδέες που προπολεμικά θεωρούνταν ιερές και απαραβίαστες, δεδομένα πάνω στα οποία εδραιωνόταν κάθε πολιτική, οικονομική, φιλοσοφική σκέψη, τώρα αμφισβητούνταν ως αναντίστοιχα με τη νέα, ολότελα διαφορετική τάξη πραγμάτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το έθνος-κράτος και η θεωρία ότι η οικονομία μπορεί να λειτουργήσει σε μια χώρα ανεξάρτητα από το διεθνές περιβάλλον. Η Μεγάλη Ύφεση του 1929 και η αγωνία αποφυγής παρόμοιου πολεμικού γεγονότος (ήταν κρίσιμο να μην επαναληφθούν τα λάθη του Mεσοπολέμου) οδήγησαν πλέον όχι μόνο πολιτικούς διανοητές, αλλά και ηγεσίες, να σκεφτούν την πιθανότητα, την προοπτική ενός υπερκρατικού θεσμού με στενότατα συνδεόμενη οικονομική δραστηριότητα και, εν τέλει, πολιτική συλλειτουργία.
Ταυτόχρονα, σε ό,τι αφορά την ευρωπαϊκή ήπειρο έγινε γρήγορα σαφές ότι διακυβεύεται η πολιτική της ανεξαρτησία. Αμέσως μετά το τέλος του πολέμου, κατέστη σαφές ότι το νέο πολιτικό σκηνικό, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί, θα εστιάζει στον πολυεπίπεδο ανταγωνισμό ανάμεσα σε δύο υπερδυνάμεις και, συνεπώς, όλος ο υπόλοιπος κόσμος θα κληθεί να λάβει θέση απέναντι σε αυτό το δίπολο. Για να αποφύγουν, λοιπόν, τα ευρωπαϊκά κράτη να συντριβούν μεταξύ των συμπληγάδων των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης, είναι μάλλον λογικό να καταφύγουν στην οικοδόμηση μιας συμμαχίας.
Στις 25 Μαρτίου 1957 υπεγράφη στη Ρώμη από τις αντιπροσωπείες των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (Δυτική Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ολλανδία, Βέλγιο και Λουξεμβούργο) συνθήκη, με την οποία ιδρυόταν η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Με αυτόν τον υπερεθνικό οργανισμό που θα εγκαθίδρυε και θα συντόνιζε την Κοινή Αγορά, η οποία θα επέτρεπε την ελεύθερη εμπορική και οικονομική κίνηση κατά τα πρότυπα του κλασικού Φιλελευθερισμού και του συμβολικού σε αυτόν τρίπτυχου “laissez faire, laissez aller, laissez passer.” Με την ίδρυσή της, οι χώρες που την αποτελούσαν εκχώρησαν το δικαίωμα της δασμολογικής πολιτικής, το οποίο περιήλθε στη δικαιοδοσία των οργάνων της ΕΟΚ.
Αυτός ο –καταρχήν οικονομικού χαρακτήρα– «συνεταιρισμός» σύντομα περιβλήθηκε με ένα πολιτικό και μάλλον ρομαντικό μανδύα μιας ομοσπονδιακής Ευρώπης, που σε βάθος χρόνου θα μετεξελιχθεί σε ένα κράτος, αν και σαφώς αποσυγκεντρωμένο. Πρόκειται για μια προοπτική που προδιαγράφει τη δημιουργία των λεγόμενων (U.S.E) Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης. Βέβαια, πολλοί υποστηρίζουν ότι το όραμα μιας ενωμένης Ευρώπης δεν ταυτίζεται με τη δημιουργία ενός ομοσπονδιακού υπερ-κράτους στα πρότυπα των Η.Π.Α, του Καναδά ή της Γερμανίας, και ότι ο όρος Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης δέχεται πολιτικά και άλλη ερμηνεία.
Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τη ρήση του Victor Hugo:
«Θα έλθει μια μέρα, που όλα τα έθνη αυτής της ηπείρου, χωρίς να χάσουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους ή την ένδοξη ατομικότητά τους, θα συνενωθούν σε μια ανώτερη οντότητα και θα συναποτελέσουν την ευρωπαϊκή αδελφότητα. Θα έλθει μια μέρα, που δε θα υπάρχουν πια άλλα πεδία μαχών εκτός από τα πεδία των ιδεών. Θα έλθει μια μέρα, που οι σφαίρες και οι βόμβες θα αντικατασταθούν από τις ψήφους. Θα έλθει μια μέρα, όπου θα δούμε τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης πρόσωπο με πρόσωπο, να απλώνουν το χέρι τους η μια προς την άλλη κατά πλάτος της θάλασσας».
Το παραπάνω απόσπασμα, πράγματι, μοιάζει να ανταποκρίνεται στο αίτημα μιας ομοσπονδιακής Ευρώπης. Είναι δυνατόν να διατυπωθεί ότι η θέση αυτή του Hugo βοηθά να ερμηνεύσουμε και μια άλλη πτυχή της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Μιας ολοκλήρωσης, η οποία θα επιτυγχάνει «ουσιαστική» και όχι «νομική» ενοποίηση της Ευρώπης. Με άλλα λόγια, τα κράτη-μέλη της Ένωσης διατηρούν πλήρως την εθνική τους κυριαρχία, παραχωρώντας μετρημένα δικαιώματα στα όργανα της Ένωσης, αλλά επιθυμούν να επιτευχθεί μια στενή συλλειτουργία και συνεργασία μεταξύ αυτών, ώστε τόσο σε επίπεδο διπλωματικό όσο και οικονομικό να γίνονται εναρμονισμένες κινήσεις με γνώμονα την αλληλεγγύη και τη μείωση του χάσματος Βορρά-Νότου, η επιμονή του οποίου καθιστά μη βιώσιμη οποιαδήποτε ολοκλήρωση. Το σημαντικό είναι να μην αποδυναμωθεί σημαντικά ο ρόλος των εθνικών κυβερνήσεων.
Παρακολουθώντας, σήμερα, τις αποκαλύψεις σχετικά με συναλλαγές πολιτικών προσώπων της Ένωσης και της κυβέρνησης του Κατάρ, που αγγίζει, μάλιστα, τον δημοκρατικότερο ευρωπαϊκό θεσμό, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, μπορεί κανείς να εξάγει το συμπέρασμα ότι κρούσματα διαφθοράς μολύνουν την «ιδεαλιστική» σκέψη ενότητας της Ευρώπης, η ειλικρίνεια της οποίας μπορεί να αμφισβητηθεί.
Η κρίση της αξιοπιστίας του Ευρωκοινοβουλίου, σε συνδυασμό με την αργοπορία της Ένωσης να υιοθετήσει ενιαία και υπεύθυνη στάση για την αντιμετώπιση της ενεργειακής κρίσης, ενισχύει την άποψη ότι πρέπει να δοθεί έμφαση στην ουσιαστική σύγκλιση και σε μια προσπάθεια πιο εναρμονισμένης συνεργασίας μεταξύ των κρατών-μελών
Ο Ανδρέας Παπανδρέου το 1995 είχε επισημάνει:
«Βρίσκω ότι πάμε σε ένα είδος συρρίκνωσης της εθνικής δύναμης, αλλά όχι στο βωμό μιας συλλογικής δημοκρατικής διαδικασίας. Στο βωμό των κρίσεων και των συμφερόντων. Συμφερόντων, το λέγω ρητά… Δε θέλω ν’ αποκαλύψω ονόματα. Σας λέγω όμως ότι εδώ… υπάρχει σαφές σχέδιο για τη μηδενοποίηση των εθνικών κυβερνήσεων, οι οποίες δε θα μπορούν να παίξουν δημοκρατικά αποτελεσματικό ρόλο, αλλά θα υπόκεινται στις κατευθύνσεις που μας δίνει το διευθυντήριο…».
Ασχέτως αν υπάρχει ή όχι σχέδιο ευνουχισμού των κρατικών κυβερνήσεων, μια ακανόνιστη ομοσπονδοποίηση της Ευρώπης θα έχει αυτό ακριβώς το αποτέλεσμα, που θα προδίδει και δε θα δικαιώνει το όραμα για ενότητα στη γηραιά ήπειρο.
Σε έναν κόσμο που διαλύεται, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να καταστήσει την εμπιστοσύνη στο ευρωπαϊκό εγχείρημα κορυφαία στρατηγική προτεραιότητα. Στο πλαίσιο των ανεκπλήρωτων φιλοδοξιών ένταξης στην Ε.Ε., άλλες δυνάμεις θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν την απογοήτευση των πολιτών –όπως βλέπουμε τώρα στα Δυτικά Βαλκάνια, όπου η Ρωσία επιδιώκει να επιβεβαιώσει εκ νέου την επιρροή της. Περισσότερο από ποτέ, η Ένωση πρέπει να αποδείξει ότι είναι ένας χρήσιμος και αξιόπιστος εταίρος για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, ανεξάρτητα από την επίσημη σχέση τους με την Ε.Ε.
Το παρόν είναι μια περίοδος παραδόξου για την Ευρώπη. Παρά μια διαδοχή σοβαρών σπασμών, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση γνώρισε πρόσφατα μια ιστορική επιτάχυνση. Από τότε που η πανδημία του COVID-19 έπληξε την Ευρώπη, πριν από τρία χρόνια, σχεδόν όλες οι αποφάσεις της Ε.Ε. επιδίωξαν να ενισχύσουν την πολιτική ολοκλήρωση των κρατών-μελών. Ιστορικά, η επιτυχία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης δημιούργησε τη δυνατότητα, καθώς και την πρόκληση να διευρυνθεί η Ένωση, ώστε να συμπεριλάβει νέα μέλη. Η Ε.Ε. πρέπει να συνεχίσει να ενσωματώνεται, γνωρίζοντας ότι η αποστολή της εκτείνεται σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ωστόσο, για να διασφαλιστεί η συνέχειά της, η Ε.Ε. θα πρέπει να προσφέρει στις υποψήφιες για ένταξη νέες μορφές συμμετοχής, που συμβάλλουν στην ενίσχυση της αίσθησης ότι ανήκουν στο ευρωπαϊκό εγχείρημα.
Στην πραγματικότητα, η εσωτερική πολιτική ολοκλήρωση της Ε.Ε. και η διεύρυνσή της με άλλες ευρωπαϊκές χώρες είναι δύο ιστορικά αχώριστες διαδικασίες. Σε μια ομιλία του στις αρχές αυτού του αιώνα στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου, ο τότε Γερμανός Αντιπρύτανης και Υπουργός Εξωτερικών Joschka Fischer εξήγησε ξεκάθαρα την ιστορική σημασία και τη δυσκολία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης: «Η ανάγκη να οργανωθούν παράλληλα αυτές οι δύο διαδικασίες (η πολιτική ολοκλήρωση και η διεύρυνση της Ε.Ε.) είναι αναμφίβολα η μεγαλύτερη πρόκληση που έχει αντιμετωπίσει η Ένωση από τη δημιουργία της».
Η αναμφισβήτητη επιτυχία της Ε.Ε. στην προώθηση της περιφερειακής ολοκλήρωσης δεν την καθιστά ένα ολοκληρωμένο έργο, ούτε καν ένα έργο με προκαθορισμένο τέλος. Αλλά οι Ευρωπαίοι πρέπει να παραμείνουν σε αυτό τον δρόμο. Σήμερα, αυτό σημαίνει ότι η Ε.Ε. πρέπει να επιδιώκει τα στρατηγικά της συμφέροντα, τηρώντας, παράλληλα, τις ευρωπαϊκές φιλοδοξίες και προοπτικές όλων των χωρών της άμεσης γειτονιάς της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Victor Hugo, My Revenge is Fraternity!, ellopos.net, διαθέσιμο εδώ
- ΕΟΚ: 20 ΧΡΟΝΙΑ, ert.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ιωακειμίδης Π., «Ευρωπαϊκή Ένωση-Ευρωπαϊκή Κοινότητα», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Britannica, 25, 147-155, Αθήνα 1996, Ευρωπαϊκή Πολιτική Ένωση, Αθήνα 1993
