Η δικτατορία του Φρανθίσκο Φράνκο στην Ισπανία (Μέρος Α’)

Του Οδυσσέα Γραμματικάκη,

Τέλη Οκτώβρη, συγκεκριμένα στις 24 Οκτώβρη, η Ισπανική κυβέρνηση μετά από ενάμιση χρόνο διαμάχης κατάφερε και πέτυχε την εκταφή του δικτάτορα της Ισπανίας από το 1939 μέχρι το 1975, Φρανθίσκο Φράνκο. Έχουν περάσει 45 χρόνια από τον θάνατό του και την ομαλή μετάβαση της Ισπανίας σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, αλλά οι πληγές της δικτατορίας του είναι ακόμα ανοιχτές. Η εκταφή του Φράνκο ήταν μια απόφαση που δίχασε την κοινή γνώμη στην Ισπανία. Ο Φράνκο είχε ταφεί στην Κοιλάδα των Πεσόντων, ένα μαυσωλείο κοντά στη Μαδρίτη, όπου ο Φράνκο είχε διατάξει να χτισθεί. Οι απόγονοι του δικτάτορα κινήθηκαν νομικά κατά της απόφασης της κυβέρνησης του Πέδρο Σάντσεθ να προχωρήσει την εκταφή. Το ανώτατο δικαστήριο αποφάνθηκε υπέρ της εκταφής του.

Ο Φράνκο κυβέρνησε σχεδόν για 40 χρόνια, με «υπόδειγμα» φασιστικής νοοτροπίας, κέρδισε έναν εμφύλιο και απείχε από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, «αποτελείωσε» κάθε αντιπολίτευση και κάθε φωνή ανεξαρτησίας σε περιοχές όπως η Καταλονία και η Χώρα των Βάσκων. 45 χρόνια μετά τον θάνατό του, η Ισπανία προσπαθεί να βρει τα βήματά της, σε μια χώρα που κάποιοι τον μισούν σαν τον χειρότερο εχθρό τους, ενώ άλλοι «βαφτίζουν» τα χωριά τους με το όνομά του. Ποιος ήταν ο Φρανθίσκο Φράνκο και γιατί ακόμα τον συζητάμε;

Γεννήθηκε στις 4 Δεκέμβρη του 1892, στη Γαλικία, σε στρατιωτική οικογένεια και αυτός με τη σειρά του ακολούθησε γρήγορα στρατιωτική καριέρα. Έγινε ο νεότερος ταγματάρχης στον ισπανικό στρατό, σε ηλικία 23 χρονών. Την δεκαετία του ’30, στην Ισπανία θα συνέβαιναν συγκλονιστικές πολιτικές εξελίξεις. Τον Ιανουάριο του 1930, πέφτει η στρατιωτική δικτατορία που κυβερνούσε την Ισπανία για 7 χρόνια, του Στρατηγού Μιγκέλ Πρίμο ντε Ριβέρα. Εκείνη τη στιγμή, ρεπουμπλικάνοι διαφορετικών ιδεολογιών και υποβάθρων που υποστήριζαν την αβασίλευτη δημοκρατία, ένωσαν τις δυνάμεις τους και συμφώνησαν στη Συμφωνία του Σαν Σεμπαστιάν, που υποστήριζε τη μετάβαση από βασιλευόμενη δημοκρατία σε αβασίλευτη. Στις 12 Απριλίου του 1931, στις δημοτικές εκλογές στην Ισπανία, οι ρεπουμπλικάνοι κερδίζουν κατά κράτος τους βασιλικούς και δύο μέρες μετά, εγκαθιδρύουν τη 2^η Δημοκρατία της Ισπανίας, αυτή τη φορά χωρίς βασιλιά, καθώς ο βασιλιάς Αλφόνσο εξορίστηκε. Η νέα κυβέρνηση της Ισπανίας, με πρωθυπουργό τον Νικέτο Αλκαλά Θαμόρα, θέσπισε ένα νέο σύνταγμα, σύμφωνα με το οποίο η ελευθερία της έκφρασης και η ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι θεσπίστηκαν, καθώς νομιμοποιήθηκαν και τα διαζύγια, ένα θέμα μεγάλης σημασίας για μια χώρα στην οποία η καθολική εκκλησία έχει σημαντικό ρόλο στα κοινωνικά και πολιτικά πεπραγμένα.

Στο νέο σύνταγμα, επίσης, δημιουργήθηκαν «παράθυρα» για κρατικοποιήσεις υπηρεσιών, γης, τραπεζών και σιδηροδρόμων. Το νέο Σύνταγμα έδινε αυτονομία στην Καταλονία, στη χώρα των Βάσκων και στη Γαλικία. To 1933, διενεργήθηκαν οι πρώτες εκλογές της 2^ης Ισπανικής Δημοκρατίας και ένας συνασπισμός ακροδεξιών και κεντροδεξιών κομμάτων, βγήκε ο νικητής των εκλογών και δημιούργησε κυβέρνηση με το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα, το οποίο είχε αλλάξει πολιτική μετατόπιση, καθώς από τα αριστερά στη 2^η Δημοκρατία, έγειρε προς τα δεξιά. Η νέα κυβέρνηση ακύρωσε σχεδόν όλα τα νομοσχέδια της προηγούμενης κυβέρνησης. Η δυσαρέσκεια που επικρατούσε εξελίχθηκε έναν χρόνο μετά σε γενική απεργία στις Αστούριες. Οι ανθρακωρύχοι των Αστουριών κατέλαβαν την πρωτεύουσα, το Οβιέδο, χωρίς να λείψουν, όμως, οι δολοφονίες αστυνομικών και οι βεβηλώσεις θεάτρων και του πανεπιστημίου της πόλης. Η εξέγερση των ανθρακωρύχων κράτησε δύο εβδομάδες, μέχρι που επενέβη ο ισπανικός στρατός στο Οβιέδο, με επικεφαλή τον Φρανθίσκο Φράνκο και εκτόνωσε την εξέγερση με τις δολοφονίες πολλών απεργών, αλλά και την καταστροφή μεγάλου μέρους της πόλης. Ο Φράνκο κέρδισε επάξια το ψευδώνυμο «Ο Σφαγέας των Αστουριών». Στις 16 Φεβρουαρίου του 1936, νέες εκλογές διεξήχθησαν, αυτή τη φορά, όμως, όλες οι αριστερές δυνάμεις της Ισπανίας, καθώς και οι ρεπουμπλικάνοι, ενώθηκαν σε έναν συνασπισμό με το όνομα «Λαϊκό Μέτωπο», κερδίζοντας  τις εκλογές με 263 βουλευτές έναντι 156 βουλευτές του Εθνικού Μετώπου, ενός ακροδεξιού συνασπισμού που ήθελε την επιστροφή της βασιλείας. Ένα κλίμα βίας ξέσπασε μεταξύ αριστερών και δεξιών σε ολόκληρη την Ισπανία. Η νέα προοδευτική κυβέρνηση της Ισπανίας προχώρησε σε πολλές μεταρρυθμίσεις στα εργασιακά δικαιώματα, αλλά και στην υποβάθμιση του ρόλου της εκκλησίας στη δημόσια σφαίρα. Σημαντικές πρωτοβουλίες πάρθηκαν, επίσης, με την αναδιανομή γης σε αγρότες από τους γαιοκτήμονες, οι οποίοι γρήγορα στάθηκαν στο πλευρό της δεξιάς αντιπολίτευσης, αλλά και της εκκλησίας.

Μέσα σε όλο αυτό το κλίμα, η οικονομική κρίση χτύπησε την Ισπανία και η κυβέρνηση είχε να αντιμετωπίσει υψηλή ανεργία και φτώχεια. Η βία όλο και κλιμακωνόταν μεταξύ των δύο δυνάμεων και με τη δολοφονία του αριστερού ηγέτη, Χοσέ Καστίγιο, αλλά και του δεξιού πολιτικού, Χοσέ Κάλβο Σοτέλο, η βία γρήγορα έγινε πόλεμος. Την ίδια χρονιά, ο Φράνκο, που ηγούταν το μέτωπο των εθνικιστών, οργάνωσε πραξικόπημα με πρόσχημα την ακυβερνησία, τον φόβο για τον κομμουνισμό, την αναρχία, τον αντι-κληρικαλισμό και τη βία. Το πραξικόπημα πέτυχε σε κάποιες πόλεις, αλλά όχι στα μεγάλα αστικά κέντρα όπως η Μαδρίτη, η Βαρκελώνη, η Βαλένθια, το Μπιλιμπάο και η Μάλαγα. Έτσι, Ρεπουμπλικανοί και Εθνικιστές ξεκίνησαν να μάχονται για τον έλεγχο της Ισπανίας. Η Ναζιστική Γερμανία και η φασιστική Ιταλία τάχθηκαν γρήγορα στο πλευρό του Φράνκο, ενώ η Σοβιετική Ένωση και το Μεξικό στο πλευρό των Ρεπουμπλικανών. Το αξιοσημείωτο σε αυτόν τον εμφύλιο είναι η δημιουργία των Διεθνών Ταξιαρχών, όπου άνθρωποι από όλο τον κόσμο έφτασαν στην Ισπανία για να πολεμήσουν στο πλευρό των Ρεπουμπλικανών, καθώς πολύς κόσμος είδε αυτόν τον εμφύλιο ως μια τελευταία ελπίδα, πριν πέσει το μαύρο στην Ευρώπη. Και έτσι κι έγινε. Τρία χρόνια μετά την έναρξή του, ο Φράνκο βγήκε νικητής και αντικατέστησε τη 2^η Ισπανική Δημοκρατία με το Ισπανικό Κράτος. Ένα κράτος φασιστικό, αυταρχικό, που δεν έμοιαζε καθόλου με τη 2^η Ισπανική Δημοκρατία. Οι νεκροί του εμφυλίου φτάσανε τα δύο εκατομμύρια. Μετά τη νίκη του, ο Φράνκο θέσπισε ένα πρόγραμμα «κάθαρσης» που οδήγησε πολιτικούς αντιπάλους του, αριστερούς πολίτες, καθηγητές και οποιονδήποτε ο Φράνκο θεωρούσε «εχθρό του κράτους» σε εξορία ή θάνατο. 400.000 άνθρωποι έφυγαν στη Γαλλία για να γλιτώσουν από το καθεστώς, άλλο κύμα εξορίστων είχε φύγει πιο πριν το 1937 και το τελευταίο έφυγε μετά το τέλος του εμφυλίου.

Κατά τα χρόνια του εμφυλίου, αλλά και τα πρώτα 9 χρόνια της διακυβέρνησης του Φράνκο, η Ισπανία ζούσε τα χρόνια που έμειναν γνωστά ως «Λευκός Τρόμος». Ο «Λευκός Τρόμος» ήταν δολοφονίες που έπρατταν οι εθνικιστές έναντι των ρεπουμπλικανών αντιπάλων τους. Ο «Λευκός Τρόμος» που εξαπέλυσε το Φρανκοϊκό καθεστώς, ήταν μια «κάθαρση» των σοσιαλιστών, αναρχικών, κομμουνιστών, γενικά αριστερών από την Ισπανία, αλλά και η αποκατάσταση της βασιλείας. Η Καθολική Εκκλησία βρέθηκε στο πλευρό του Φράνκο σε αυτή την απόπειρα καθαρίσματος των αντιπάλων του. Οι ιστορικοί υπολογίζουν ότι τα θύματα του «Λευκού Τρόμου» εκτιμούνται από 100.000 μέχρι και 200.000. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ισπανία έμεινε ουδέτερη, αλλά υποστήριξε την Ιταλία και την Γερμανία, όπως αμφότερες είχαν υποστηρίξει τον Φράνκο να κερδίσει τον εμφύλιο. Μετά το τέλος του πολέμου, η Ισπανία απομονώθηκε από πολλές χώρες, λόγω του δικτατορικού καθεστώτος της. Ο Φράνκο, το 1942, δημιούργησε ένα είδος κοινοβουλίου με αμελητέες ικανότητες. Το 1947, ο Φράνκο ενθρόνισε νέο βασιλιά, τον εαυτό του. Κήρυξε την Ισπανία ως μοναρχία και ενθρονίστηκε ως βασιλιάς της, απολαμβάνοντας όλα τα δικαιώματα ενός βασιλιά. Μέχρι το 1955, η Ισπανία είχε αποξενωθεί, με την έναρξη, όμως, του Ψυχρού Πολέμου, οι ΗΠΑ ψάχνανε έναν σύμμαχο αντικομμουνιστή, όσο και ο Φράνκο. Το 1955, η Ισπανία εισήχθη στον ΟΗΕ, καθώς και στο ΝΑΤΟ, και από τότε ο Φράνκο αναγκάστηκε να υπηρετήσει μια πιο φιλελεύθερη πολιτική.

Μαζί με το δόγμα του “Opus Dei”, ένα δόγμα που ανήκει στην Καθολική Εκκλησία, που υποστηρίζει τη σημασία της δουλειάς και της επαγγελματικής ικανότητας, ο Φράνκο δημιούργησε μια κυβέρνηση τεχνοκρατών, πιστών στο δόγμα του Opus Dei και έτσι ξεκίνησε τη φιλελευθεροποίηση της ισπανικής οικονομίας. Πέρα από την οικονομία, ο Φράνκο κυβέρνησε αυταρχικά και χωρίς δημοκρατικά αντανακλαστικά, όσο και να «μαλάκωσε» την εξουσία του. Απαγόρευσε το Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας, καθώς και τα συνδικάτα, καταπίεσε τους Καταλανούς, τους Βάσκους και τους Γαλίκιους και επανέφερε την Καθολική Εκκλησία στο προσκήνιο της δημόσιας σφαίρας. Αυτό συνεπάγεται με τις ιδέες του Φράνκο για τις γυναίκες, που τις έβλεπε με έναν παραδοσιακό ρόλο στην κοινωνία, ως μια αγαπημένη κόρη και αδερφή και μια πιστή σύζυγος και οικογενειάρχης.

Οι ακαδημαϊκοί είναι διχασμένοι ως προς την ιδεολογία του Φράνκο. Κάποιοι τον τοποθετούν στην ακροδεξιά, ενώ άλλοι στον φασισμό. Κάποιοι τον θεωρούν απλά έναν πολύ συντηρητικό ηγέτη με στενές σχέσεις με τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, ενώ άλλοι έναν τύραννο που τον θαυμάζει ακόμα και ο Πινοσέτ. Η διαμάχη αυτή, ακόμα δεν έχει κοπάσει στην Ισπανία, αλλά ένα είναι σίγουρο, ότι το φάντασμα του Φράνκο πλανιέται πάνω από την Ισπανική κοινωνία.