Της Ζένιας Κουφοπαντελή,
Μία ουσία με ποικίλα οφέλη αλλά δυνητικά και πολλούς κινδύνους αποτελεί αναμφίβολα η ουσία αμεθοπτερίνη, γνωστή και ως μεθοτρεξάτη (ΜΤΧ). Είναι ευρύτερα διαδεδομένη στην Ελλάδα με τα εμπορικά ονόματα Emthexate, Metoject, Methobion για τη χορήγησή της απαιτείται η συνταγή από ιατρό και χρησιμοποιείται ως ανοσοκατασταλτική ουσία, κυρίως σε περιπτώσεις φλεγμονής. Για αυτόν τον λόγο, χρησιμοποιείται για τη θεραπεία φλεγμονωδών νόσων, όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, η νόσος του Crohn, η ψωρίαση, ακόμα και η σαρκοείδωση, ενώ συχνά χρησιμοποιείται και σε περιπτώσεις καρκίνου, όπως η λευχαιμία ή ο καρκίνος του μαστού.
Κύριος ρόλος της ουσίας είναι η δράση της ως ανταγωνιστή του φυλλικού οξέος, δηλαδή ως αντιμεταβολίτη. Το φυλλικό οξύ είναι απαραίτητο για τη σύνθεση νουκλεοτιδίων πουρίνης (αδενίνης, γουανίνης) και θυμιδυλικού, επίσης απαραίτητα με τη σειρά τους για την σύνθεση του DNA και την κυτταρική διαίρεση. Φυσιολογικά, το φυλλικό οξύ δρα ως συνένζυμο εφόσον πρώτα έχει αναχθεί, με το ένζυμο αναγωγάση του διϋδροφυλλικού σε τετραϋδροφυλλικό οξύ (FH4), που αποτελεί μεταφορέα μονοανθρακικών ομάδων. H μεθοτρεξάτη εμφανίζει μεγαλύτερη συγγένεια για το ένζυμο σε σχέση με το διϋδροφυλλικό οξύ αναστέλλοντας τη δράση του, με την πιο ευάλωτη αντίδραση να αποτελεί η σύνθεση του θυμιδυλικού (dTMP) και καθιστά αδύνατη τη σύνθεση του DNA, οδηγώντας σταδιακά σε κυτταρικό θάνατο.
Η μεθοτρεξάτη χορηγείται κυρίως από το στόμα, κυρίως σε περιπτώσεις οξείας λεμφοβλαστικής λευχαιμίας ή πολυαρθρικής νεανικής ιδιοπαθούς αρθρίτιδας. Ωστόσο, είναι δυνατή και η χορήγησή της ενδομυïκά, ενδοφλέβια και ενδοραχιαία, σε περιπτώσεις οξείας ρευματοειδούς αρθρίτιδας ή ψωρίασης. Έχει παρατεταμένη διάρκεια δράσης και χορηγείται μία φορά ανά εβδομάδα, ενώ αντενδείκνυται η λήψη της καθημερινά. Η βιοδιαθεσιμότητα της ουσίας κυμαίνεται από 64% έως 90%, ωστόσο τείνει να μειώνεται όταν χορηγείται από το στόμα σε ποσότητα μεγαλύτερη από 25mg, κάτι που πιθανά οφείλεται στον κορεσμό που υφίστανται τα μόρια του μεταφορέα της ουσίας. Η μέγιστη δράση του φαρμάκου παρατηρείται έπειτα από 1-2 ώρες μετά από τη λήψη, ενώ διαθέτει όγκο κατανομής ίσο με 1 L/kg και σε ποσοστό 46,5-54% είναι προσδεδεμένη με πρωτεΐνες του πλάσματος.
Λόγω της χαμηλής λιποδιαλυτότητάς της, δεν δύναται να διαπεράσει εύκολα τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό, συνεπώς περνά στα κύτταρα ενεργά μέσω του συστήματος μεταφοράς του φυλλικού. Εκεί μεταβολίζεται σε παράγωγα γλουταμινικού οξέος, τα οποία παραμένουν εκεί για εβδομάδες, ακόμη και μήνες. Συγκεκριμένα, μεταβολίζεται από το ένζυμο συνθάση του πολυγλουταμικού προς την παραγωγή πολυγλουταμικής μεθοτρεξάτης στο ήπαρ και σε άλλους ιστούς. Έπειτα, το ένζυμο υδρολάση του γ–γλουταμικού υδρολύει τις αλυσίδες γλουταμικού στο μόριο της πολυγλουταμικής μεθοτρεξάτης μετατρέποντάς το πάλι σε μεθοτρεξάτη. Επιπρόσθετα, ένα μικρό ποσοστό της μετατρέπεται σε 7–υδροξυμεθοτρεξάτη, μορφή με την οποία αποβάλλεται σε ποσοστό 3% κυρίως μέσω των ούρων ενώ σε ποσοστό άνω του 80% αποβάλλεται η αρχική ένωση.
Η δράση της ουσίας δεν περιορίζεται στα καρκινικά κύτταρα ή σε κύτταρα του ανοσοποιητικού, αλλά και σε υγιή κύτταρα ιδίως σε όσα διαιρούνται ταχέως. Συνεπώς, η θεραπευτική ιδιότητα της μεθοτρεξάτης συνοδεύεται από ποικίλες ανεπιθύμητες ενέργειες που ενδέχεται σε ορισμένες περιπτώσεις να είναι σοβαρές. Οι συχνότερες παρενέργειες αφορούν στην εμφάνιση ναυτίας, διάρροιας, κόπωσης, δυσπεψίας, πονοκεφάλου ή απώλειας μαλλιών. Πιο σοβαρές παρενέργειες καθιστούν επιτακτική την παρέμβαση ιατρού και αφορούν σε ηπατικά προβλήματα, δύσπνοια, ανοσοκαταστολή, αιμορραγία και πιθανά εμφάνιση του συνδρόμου Stevens-Johnson. Επιπρόσθετα, είναι πιθανή σε σπάνιες περιπτώσεις η ανάπτυξη αλλεργικής αντίδρασης σε μία κατάσταση που χαρακτηρίζεται ως αναφυλαξία.
Παρά την πληθώρα παρενεργειών, ο ασθενής δύναται να ανταπεξέλθει στις ανεπιθύμητες δράσεις της μεθοτρεξάτης προσαρμόζοντας την καθημερινότητα και τις συνήθειές του ανάλογα με τον τύπο και την έκταση του προβλήματος που εμφανίζει εξαιτίας του φαρμάκου. Συγκεκριμένα, συνιστάται η κατανάλωση απλών γευμάτων που δεν είναι πλούσια σε μπαχαρικά και η συχνή κατανάλωση νερού, ώστε να αποφεύγεται η αφυδάτωση, κυρίως σε περιπτώσεις εμφάνισης γαστρεντερικών προβλημάτων. Σε περιπτώσεις πονοκεφάλου ή ζάλης, αντενδείκνυται η χρήση ορισμένων μη στεροειδών αντιφλεγμονωδών και η κατανάλωση αλκοόλης η οποία οδηγεί τον οργανισμό σε αφυδάτωση. Τέλος, η απώλεια μαλλιών, ενώ είναι απίθανο να είναι μόνιμη, μπορεί να μετριαστεί εφόσον έπειτα από συνεννόηση με κλινικό ιατρό μειωθεί η δόση του χορηγούμενου φαρμάκου ή ληφθούν άλλα φάρμακα αντί της μεθοτρεξάτης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- METHOTREXATE, galinos.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Methotrexate, nhs.uk. Διαθέσιμο εδώ
- Methotrexate, drugbank.com. Διαθέσιμο εδώ
- Methotrexate, pubchem.ncbi.nlm.nih.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Humphrey P. Rang, James M. Ritter, Rod J. Flower, G. Henderson, Φαρμακολογία (8η έκδοση), 2019.
