Της Χρυσοβαλάντου Μανουσαρίδου,
Η αναζήτηση και εύρεση της αλήθειας γύρω από τη δημιουργία του κόσμου αποτέλεσε από πολύ νωρίς ευγενή πόθο πολλών ανθρώπων. Είναι γεγονός ότι όλοι μας ταλανιζόμαστε να βρούμε μια βαθύτερη αλήθεια, να εξηγήσουμε αυτά που οι άλλοι δε μπορούν, να δώσουμε λύσεις σε ερωτήματα που φαντάζουν ατέρμονα αναπάντητα. Ποιος ο λόγος της ύπαρξής μας, γιατί και πώς δημιουργηθήκαμε, ποιος μας δημιούργησε; Υπάρχει θεός ή η παρουσία μας σε αυτό τον κόσμο είναι τυχαία, ακαθόριστη και ανούσια; Χιλιάδες ερωτήματα απασχολούν τον σύγχρονο άνθρωπο. Αναλογιζόμαστε, συνεπώς, πόσες απορίες είχαν οι άνθρωποι στο παρελθόν, οι οποίοι ελάχιστες γνώσεις είχαν σε σχέση με εμάς για τον κόσμο και τη δημιουργία του.
Με τον όρο κοσμογονική φιλοσοφία ή κοσμογονία αναφερόμαστε σε οποιαδήποτε θεωρία σχετικά με την αρχή και τη γένεση του σύμπαντος. Οι άνθρωποι, στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν τον κόσμο, ανακάλυψαν και υποστήριξαν διάφορες θεωρίες, αποδίδοντας τη δημιουργία του κόσμου σε κάποια θεϊκή οντότητα, σε κάποιο μυθικό γεγονός ή σε κάποιο πρωτογενές στοιχείο, η επίδραση του οποίου στον κόσμο συνέβαλε στην εξέλιξη της ζωής.
Στα πλαίσια της εσωτερικής αναζήτησης των ανθρώπων και της ανάγκης για απαντήσεις, οι Έλληνες φιλόσοφοι ήδη από τον 7ο-6ο αιώνα π.Χ. προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τη δημιουργία του σύμπαντος, σύμφωνα με τις δικές τους μελέτες και συμπεράσματα. Η κοσμογονική φιλοσοφία προέκυψε από τη μελέτη των φιλοσόφων για την πρώτη αρχή, το πρώτο βασικό στοιχείο που γέννησε όλα τα υπόλοιπα. Τα τέσσερα βασικά στοιχεία είναι: το νερό, η φωτιά, η γη και ο αέρας. Κάθε φιλόσοφος ενστερνίστηκε διαφορετικό στοιχείο ως δομικό συστατικό του κόσμου για να στηρίξει τη θεωρία του. Ξεκινώντας, είναι αναγκαίο να αναφέρουμε πως πρωτεργάτες της κοσμογονικής σκέψης υπήρξαν τρεις Ίωνες φιλόσοφοι και επιστήμονες: ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης.
Θαλής ο Μιλήσιος
Ο Θαλής γεννήθηκε στη Μίλητο της Μικράς Ασίας, τον 7ο αιώνα π.Χ. Ήταν Έλληνας φιλόσοφος, μαθηματικός, φυσικός, αστρονόμος και μηχανικός. Υπήρξε ο πρώτος προσωκρατικός φιλόσοφος και ένας εκ των επτά σοφών της αρχαιότητας. Θεωρείται ο πατέρας της φιλοσοφίας, καθώς οι απόψεις του αποτελούν λογικά συμπεράσματα, βασισμένα σε ρητές παρατηρήσεις και αποξενωμένα από μυθολογικά στοιχεία. Σύμφωνα με τον Θαλή, το νερό είναι το πρωταρχικό στοιχείο από το οποίο προέκυψε ο κόσμος. Ο Θαλής υποστήριξε τη θεωρία του με δύο επιχειρήματα: πρώτον, η γη βασίζεται πάνω σε νερό, σε υγρή επιφάνεια, τα κύματα και οι αναταραχές των οποίων προκαλούν τους σεισμούς. Δεύτερον, όλα τα έμβια και άβια όντα βασίζουν την ύπαρξή τους στην κατανάλωση ή άμεση επαφή με το νερό. Ο Θαλής δεν ήταν ο μόνος που υποστήριξε τη συγκεκριμένη θεωρία για το νερό ως δομικό συστατικό του σύμπαντος. Οι κοσμογονικές αντιλήψεις των λαών της Εγγύς Ανατολής, των Βαβυλωνίων και των Αιγυπτίων επισημαίνουν το νερό ως πρωτογενές συστατικό στοιχείο του κόσμου, υποδεικνύοντας τη σαφή επιρροή του Θαλή.
Αναξίμανδρος
Διάδοχος του Θαλή στην ιωνική σχολή, ο Αναξίμανδρος αποτέλεσε εξίσου σημαντικό φιλόσοφο της εποχής του και του ελληνικού πολιτισμού εν γένει. Γεννήθηκε και αυτός στη Μίλητο και υπήρξε μαθητής του Θαλή. Για τον Αναξίμανδρο η αρχή του κοσμικού γίγνεσθαι είναι το άπειρον, μια ατέρμονη αρχή που λειτουργεί ως μια ανεξάντλητη πηγή των πραγμάτων και της φύσης. Ένας γενεσιουργός πυρήνας ζέστης και κρύου δημιουργείται χάρη στην αιώνια αρχή, δηλαδή το άπειρο. Η γη είναι κυλινδρική μέσα σε ένα σφαιρικό σύμπαν. Τα ζώα δημιουργήθηκαν από την εναλλαγή υγρασίας και θερμότητας μέσα σε φλούδες, οι οποίες σταδιακά έσπασαν και τα ζώα απελευθερώθηκαν στη στεριά. Οι άνθρωποι αναπτύχθηκαν μέσα στη μήτρα ενός ιδιαίτερου ψαριού, μέσα στο οποίο έβρισκαν τροφή και νερό, μέχρι να βγουν στον έξω κόσμο και να μπορέσουν να επιβιώσουν μόνοι τους. Από τον Αναξίμανδρο λείπει η θεϊκή παρουσία και συμβολή στη δημιουργία του κόσμου, και η προσέγγισή του γίνεται αποκλειστικά με γνώμονα την εμπειρική και επιστημονική μελέτη.Τα ζώα δημιουργήθηκαν από την εναλλαγή υγρασίας και θερμότητας μέσα σε φλούδες, οι οποίες σταδιακά έσπασαν και τα ζώα απελευθερώθηκαν στη στεριά. Οι άνθρωποι αναπτύχθηκαν μέσα στη μήτρα ενός ιδιαίτερου ψαριού, μέσα στο οποίο έβρισκαν τροφή και νερό, μέχρι να βγουν στον έξω κόσμο και να μπορέσουν να επιβιώσουν μόνοι τους. Από τον Αναξίμανδρο λείπει η θεϊκή παρουσία και συμβολή στη δημιουργία του κόσμου, και η προσέγγισή του γίνεται αποκλειστικά με γνώμονα την εμπειρική και επιστημονική μελέτη.
Αναξιμένης
Είναι ο τρίτος κατά σειρά Ίωνας φιλόσοφος, μαθητής του Αναξίμανδρου και υποστηρικτής του υλιστικού μονισμού. Σύμφωνα με τον Αναξιμένη, η αρχή των πάντων προκύπτει από τον αέρα. Ο Αναξιμένης έχει αποδώσει στον αέρα όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά της αθανασίας και της θειότητας που ο Αναξίμανδρος είχε αποδώσει στο άπειρο. Για τον Αναξιμένη, ο αέρας είναι το πρωταρχικό στοιχείο της δημιουργίας, καθώς υποστηρίζει ότι τα πάντα περιβάλλονται από αέρα, ο οποίος επιτρέπει στον άνθρωπο να ζει.
Πέρα από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους που είδαμε, ο αρχαίος μύστης Ορφέας δημιούργησε αυτό που σήμερα αποκαλούμε ορφική κοσμογονία. Σύμφωνα με αυτήν, υπήρχε ο αγέραστος Χρόνος, το Χάος και το Έρεβος. Από τον Χρόνο προήλθε ένα κοσμικό αβγό που έλαμπε μέσα στο Χάος. Από το αργυρό αβγό προήλθαν ο Φάνης ή Μήτις ή Έρως, ερμαφρόδιτη πτερωτή μορφή που δημιούργησε τον ουρανό, τη γη και τη σελήνη. Με την αδερφή του τη Νύχτα γέννησε τον Ουρανό, που τον κατέστησε κυρίαρχο των Θεών και της Γης. Η θεογονία που ακολουθεί είναι πάνω κάτω η γνωστή θεογονία του Ησιόδου με κάποιες διαφοροποιήσεις. Από την ένωση του Δία με την Περσεφώνη γεννιέται ο Διόνυσος-Ζαγρέας, ο οποίος δολοφονείται από τους ζηλόφθονες Τιτάνες. Ο Δίας, από την καρδία του γιου του που είχε σωθεί, τον επαναφέρει στη ζωή και σκοτώνει τους Τιτάνες.
Κοσμογονικές απόψεις έχουν διατυπωθεί πάμπολλες κατά τη διάρκεια των ετών. Πρώτοι ο Όμηρος και ο Ησίοδος είχαν μιλήσει για τους θεούς και τη δημιουργία του κόσμου, εστιάζοντας όμως σε μυθικές αποδόσεις της δημιουργίας από θεϊκά όντα και όχι σε επιστημονικές θεωρίες, μελέτες και συμπεράσματα. Η επίδραση βαβυλωνιακών και αιγυπτιακών αντιλήψεων στην αρχαία ελληνική σκέψη είναι κάτι παραπάνω από σίγουρη. Τρανταχτό παράδειγμα είναι η επική ποίηση βαβυλωνιακής καταγωγής “Enuma Elish’’, που παρουσιάζει πάρα πολλά κοινά με τις ελληνικές θεογονίες και κοσμογονίες. Μεταγενέστεροι φιλόσοφοι όπως ο Μουσαίος, ο Επιμενίδης, ο Παρμενίδης και ο Εμπεδοκλής διατύπωσαν και αυτοί κοσμογονικές θεωρίες, συμβάλλοντας στην εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Umberto, Eco – Riccardo, Fedriga (2018), Η ιστορία της φιλοσοφίας, τμ. 1, Αθήνα: ΤΟ ΒΗΜΑ.
- theogonia.gr, Το κοσμικό αβγό, Διαθέσιμο εδώ
- science.fandom.com, Βαβυλωνιακή Κοσμογονία, Διαθέσιμο εδώ
- Θεοδοσίου, Στράτος, Η Κοσμογονία των αρχαίων Ελλήνων, pemptousia.gr, Διαθέσιμο εδώ
