Του Στέλιου Δουλγέρη,
Όλοι μας λίγο πολύ, αγαπητοί φίλοι, έχουμε ακούσει τη φράση: «μηδένα πρό τοῦ τέλους μακάριζε», η οποία κατά την αρχαιότητα υπήρξε στερεότυπη παροιμία και δελφική εντολή. Την επαναλαμβάνουμε και σήμερα συχνά, θέλοντας να συμβουλέψουμε κάποιον να μην προτρέχει, αλλά να περιμένει να δει την κατάληξη κάποιου γεγονότος, πριν το αξιολογήσει. Από ποιον, όμως, προήλθε αυτή η ρήση και με ποια αφορμή; Αυτή την ιστορία θα διηγηθούμε στο σημερινό μας άρθρο.
Η τόσο γνωστή μας φράση λοιπόν, ειπώθηκε κατ’ αρχάς από τον φιλόσοφο και νομοθέτη Σόλωνα τον Αθηναίο (~639-559 π.Χ.), απευθυνόμενοw προς τον βασιλιά της Λυδίας Κροίσο, σε έναν διάλογο που δεν γνωρίζουμε αν αποτελεί ιστορικό γεγονός, θρύλο ή πλαστή διήγηση. Ο Σόλων, σύμφωνα με τον πατέρα της ιστορίας, Ηρόδοτο (1.29-1.33, 1.86), αφού όρισε τη νομοθεσία της Αθήνας μετά από αίτημα των ίδιων των Αθηναίων, εγκατέλειψε την πόλη του για δέκα χρόνια. Προφασίστηκε πως φεύγει για να ταξιδέψει στον κόσμο, αλλά η πραγματική αιτία είναι πως δεν ήθελε να αναγκαστεί να αλλάξει κάποιον από τους νόμους που θέσπισε.
Έτσι, ταξίδεψε στην Αίγυπτο, όπου συνάντησε τον Φαραώ Άμαση και, στη συνέχεια, στις Σάρδεις, όπου φιλοξενήθηκε από τον βασιλιά Κροίσο στα ανάκτορά του. Τις επόμενες μέρες, ο Κροίσος διέταξε μερικούς υπηρέτες να τον ξεναγήσουν και να του δείξουν όλα τα πλούτη του βασιλείου του, τους θησαυρούς του κι όσα ήταν μεγάλα και πολυτελή. Κατόπιν τον ρώτησε: «Ξένε Αθηναίε, η μεγάλη φήμη της σοφίας σου και των περιηγήσεών σου έφτασε μέχρι εμάς. Ξέρουμε ότι φιλοσοφώντας περιηγήθηκες μεγάλο μέρος της γης για να γνωρίσεις τον κόσμο. Επιθυμώ, λοιπόν, να σε ρωτήσω ποιος από όλους τους ανθρώπους που είδες είναι ο πιο ευτυχισμένος». Φυσικά ο Κροίσος ρώτησε περιμένοντας να ακούσει το δικό του όνομα.
Ο Σόλωνας, ωστόσο, έδωσε μια εντελώς απρόσμενη απάντηση: «Βασιλιά, ο Τέλλος ο Αθηναίος». Όταν ο Κροίσος τον ρώτησε τον λόγο, του είπε: «Καταρχήν, διότι ο Τέλλος έζησε σε ευτυχισμένη πατρίδα, γέννησε παιδιά ωραία και ενάρετα και από όλους αυτούς είδε να γεννιούνται παιδιά τα οποία έζησαν όλα. Δεύτερον, και περιουσία είχε αρκετή για Έλληνα στη διάρκεια της ζωής του και το τέλος του ήταν λαμπρότατο. Γιατί σε κάποια μάχη των Αθηναίων εναντίον των γειτόνων του στην Ελευσίνα, πολεμώντας και αυτός, έτρεψε τους εχθρούς σε φυγή και σκοτώθηκε ένδοξα. Και οι Αθηναίοι τον έθαψαν δημοσία δαπάνη στο σημείο που σκοτώθηκε και τον τίμησαν ιδιαίτερα».
Ο Κροίσος ρώτησε τότε τον Σόλωνα ποιον θεωρεί πιο ευτυχισμένο μετά απ’ αυτόν, πιστεύοντας πως θα του έδινε τη δεύτερη, τουλάχιστον, θέση. Ωστόσο ο Σόλων απάντησε: «Τον Κλέοβη και τον Βίτωνα, Αργείους στην καταγωγή. Αυτοί είχαν αρκετή περιουσία και επίσης τέτοια σωματική δύναμη, ώστε και οι δύο είχαν νικήσει στους αγώνες και να τί λένε γι’ αυτούς: Οι Αργείοι είχαν τη γιορτή της Ήρας κι έπρεπε χωρίς αναβολή να πάνε τη μητέρα τους στο ναό. Τα βόδια όμως δεν είχαν φτάσει από τους αγρούς. Τότε οι νέοι, βλέποντας ότι περνούσε η ώρα, δέθηκαν στο ζυγό και έσυραν την άμαξα μέσα στην οποία καθόταν η μητέρα τους […]. Οι Αργείοι που τους περιστοίχιζαν μακάριζαν τους νέους για τη δύναμή τους και οι Αργείες μακάριζαν τη μητέρα που είχε τέτοιους γιους. Τότε αυτή, γεμάτη χαρά για την πράξη και τα λόγια εκείνα, στάθηκε μπροστά στο άγαλμα ικετεύοντας τη θεά να δώσει στους γιούς της, Κλέοβη και Βίτωνα, οι οποίοι τόσο την είχαν τιμήσει, ό,τι μπορούσε να συμβεί ευτυχέστερο στον άνθρωπο. Μετά την προσευχή αυτή θυσίασαν και πήραν μέρος στα συμπόσια. Οι νέοι κοιμήθηκαν μέσα στον ίδιο το ναό και πια δεν ξύπνησαν, αλλά αυτό ήταν το τέλος της ζωής τους. Και οι Αργείοι διέταξαν να κατασκευαστούν τα αγάλματά τους, τα οποία αφιέρωσαν στους Δελφούς, με την ένδειξη ότι ήταν άριστοι άντρες».
Θυμωμένος ο Κροίσος, ακούοντας την απόκριση αυτή του Έλληνα σοφού: «Ξένε Αθηναίε, σου φαίνεται, λοιπόν, τόσο μικρό πράγμα η ευδαιμονία μας, ώστε δεν την αντισταθμίζεις ούτε με αυτή των κοινών ανθρώπων;» Και ο Σόλων του απάντησε, μεταξύ άλλων: «Κροίσε […] προσδιορίζω στα 70 χρόνια το τέλος της ανθρώπινης ζωής […], συνολικά 26.250 μέρες, από τις οποίες ούτε μία δεν φέρνει ακριβώς το ίδιο με την προηγούμενη. Ο άνθρωπος, λοιπόν, Κροίσε δεν είναι τίποτε άλλο παρά μεταβολή περιστάσεων. Βλέπω ότι είσαι υπερβολικά πλούσιος και βασιλιάς πολλών ανθρώπων. Εκείνο όμως το οποίο με ρώτησες δεν μπορώ να σου το πω πριν μάθω ότι τελείωσες καλά το στάδιο της ζωής σου. Αυτός άλλωστε που έχει πολλά πλούτη δεν είναι πιο ευτυχισμένος από εκείνον ο οποίος έχει όσα είναι καθημερινά αναγκαία, εκτός αν η τύχη τού μείνει πιστή και τελειώσει τη ζωή του με αφθονία και ευτυχία. […] Όποιος έχει τα περισσότερα, τα διατηρεί και τελειώνει τη ζωή του ειρηνικά, εκείνος Κροίσε, κατά την άποψή μου, δικαιούται να φέρει το όνομα αυτό (δηλ. του ευτυχισμένου ανθρώπου). Πρέπει, λοιπόν, σε κάθε πράγμα να βλέπουμε το τέλος, διότι η θεότητα, αφού πρώτα έδωσε σε πολλούς ανθρώπους της ευτυχία, έπειτα τους κατέστρεψε ολοσχερώς».
Όπως σημειώνει ο πρώτος μεγάλος μας ιστορικός, «Τα λόγια αυτά δεν άρεσαν καθόλου στον Κροίσο, ο οποίος άφησε τον Σόλωνα να φύγει χωρίς να του δείξει δείγματα σεβασμού, κρίνοντας ως άφρονα τον άνθρωπο εκείνο που, περιφρονώντας τα παρόντα αγαθά, συνιστούσε να εξετάζουμε το τέλος του κάθε πράγματος». Ο Ηρόδοτος συνεχίζει το κείμενό του διηγούμενος την πορεία της ζωής του Κροίσου και καταλήγει σε ένα περιστατικό, που έκανε τον πάμπλουτο βασιλιά να θυμηθεί τα λόγια που κάποτε είχε περιφρονήσει:
Οι Πέρσες, κυριεύοντας κάποτε τις Σάρδεις, συνέλαβαν τον Κροίσο και με διαταγή του Κύρου, τον έδεσαν μαζί με δεκατέσσερις Λυδούς νέους στο μέσον μιας μεγάλης φωτιάς. Ο πρώην ζάπλουτος βασιλιάς μνημόνευσε τον Σόλωνα και τα όσα του είχε πει και αναφώνησε: «Σόλων, Σόλων, Σόλων!». Ο Κύρος, περίεργος να μάθει ποιόν θεό επικαλείται, διέταξε τους διερμηνείς του να τον αναγκάσουν να τους πει. Εκείνος, μετά από λίγη ώρα τους αποκρίθηκε: «Εκείνον που εγώ θα έδινα ολόκληρη περιουσία για να συνομιλήσουν μαζί του όλοι οι βασιλείς»!
Όταν του ζήτησαν εξηγήσεις γι’ αυτή του την απάντηση, ο Κύρος μετάνιωσε για τη διαταγή του: σκέφτηκε πως μπορεί να τιμωρηθεί για την κακή του αυτή πράξη και πως τίποτα ανθρώπινο δε ζει για πάντα. Έτσι διέταξε την απελευθέρωση του Κροίσου και των Λυδών νέων! Έτσι ο Σόλων δίδαξε δύο βασιλείς, με τις σοφές συμβουλές του. Διδάσκει, όμως, και όλους εμάς σήμερα!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ηρόδοτος (2013), Ἱστορίαι Μέρος Α΄, Αθήνα: Εκδόσεις Σελένα.
- Κουφοβασίλης Δ. (2004), Ηρόδοτος: ο πατέρας της ιστορίας, Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας.
