Άγιος Βασίλης ή Άγιος Νικόλαος; Τι μας λέει η μυθολογία

Της Ζωής Σερμπίνη,

Η Άρτεμις, ο Άγιος Νικόλαος και ο Άγιος Βασίλης

Κάποτε, ζούσε μια προσωπικότητα πολύ ευγενική, που έφερνε δώρα στα παιδιά και στους μεγάλους, καθώς κατέβαινε μέσα από τον καπνό της εστίας στα σπίτια τους. Ήταν προστάτης των παιδιών και ιδιαίτερα των κοριτσιών και το όνομα της ήταν Άρτεμις της Εφέσου. Ξέρω πως δεν ήταν αυτό το όνομα που περιμένατε να διαβάσετε. Θα μπορούσε όμως η Άρτεμις να σχετίζεται με τον Άγιο Βασίλη και με τον Άγιο Νικόλαο;

Η ιστορία ξεκινά με την Λητώ και τον Δία, γονείς της Άρτεμις και του Απόλλωνα. Αφού η Λητώ γέννησε την Άρτεμις, η θεά ούσα βρέφος σηκώθηκε όρθια στα δύο της πόδια και βοήθησε την μητέρα της να γεννήσει τον δίδυμο αδερφό της Απόλλωνα. Ήταν ένα πρόωρα ανεπτυγμένο μωρό, που εξελίχθηκε σε θεότητα της γονιμότητας και του τοκετού, της ζωής, αλλά και του θανάτου. Η Λητώ ήταν προστάτιδα των παιδιών και κυρίως των κοριτσιών και των γυναικών, ενώ επίσης προστάτευε τις παρθένες γυναίκες από τους άντρες που πήγαιναν να τις προσεγγίσουν.

Με την εμφάνιση του Χριστιανισμού, οι πρώτοι χριστιανοί πολέμησαν την πίστη της Αρτέμιδος (όπως και των άλλων θεοτήτων της αρχαιοελληνικής θρησκείας) και θεώρησαν σατανικές τις τελετές που γίνονταν προς τιμήν της. Πολλοί ναοί της θεάς γκρεμίστηκαν, ενώ ταυτόχρονα, κυκλοφορούσε η φήμη πως θα γεννηθεί ένα μωρό που θα έχει πολλά κοινά με τη θεά Άρτεμις, το οποίο όταν μεγαλώσει θα γίνει άγιος. Το μωρό αυτό ήταν ο Άγιος Νικόλαος. Ο Άγιος Νικόλαος και αρχιεπίσκοπος Μύρων ζούσε στην Μικρά Ασία, γεννημένος τον 3^ο αι. μ.Χ. στα Πάταρα της Λυκίας από πλούσιους γονείς, ενώ σε μικρή ηλικία έμεινε ορφανός.

Ήδη από την γέννησή του ήταν ένα πρόωρα ανεπτυγμένο μωρό, όπως και η Άρτεμις, σηκώθηκε στα δύο του πόδια και με μάτια που στρέφονταν στον ουρανό ξεκίνησε να προσεύχεται. Ο Νικόλαος μοιράστηκε την περιουσία του με ανθρώπους που είχαν ανάγκη από βοήθεια, με ορφανά παιδιά, με γονείς και με απόρους. Ήταν πολύ ευσεβής και αγαπητός στον λαό. Ο θρύλος λέει πως γκρέμισε τον ναό της Αρτέμιδος στην πόλη του, για να ελευθερώσει τον λαό από την ειδωλολατρία και στα ερείπια του ναού χτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Παίρνοντας τη θέση της Αρτέμιδος, ο Άγιος έγινε προστάτης πολλών ομάδων, όπως οι ναυτικοί, οι γυναίκες και τα παιδιά.

Η μορφή του Αγίου Νικολάου αγαπήθηκε σε πολλές χώρες της Ευρώπης, όπως η Ρωσία, η Αυστρία, το Βέλγιο και η Γερμανία. Ωστόσο οι πρώτες ιστορίες που θα συνδέσουν τον Άγιο Νικόλαο με τον γνωστό σήμερα Σάντα Κλάους (Άγιο Βασίλη για εμάς), διατυπώθηκαν από τους Ολλανδούς. Στον Μεσαίωνα, οι Ολλανδοί πίστευαν πως την 6^η Δεκεμβρίου, ημέρα εορτής του Αγίου Νικολάου, ο Σίντερ Κλάας, όπως τον αποκαλούσαν οι Ολλανδοί, μοίραζε δώρα καβάλα στο γαϊδουράκι του, φορώντας επισκοπικό καπέλο και άμφιο. Ήδη από τότε, τα παιδιά άφηναν γάλα και μπισκότα στον Άγιο και άχυρο μέσα στα ξύλινα παπούτσια τους για το γαϊδουράκι του.

Τον 17^ο αιώνα, στο Νέο Άμστερνταμ στην Αμερική (σημερινή Νέα Υόρκη) μαζί με τους πιστούς Ολλανδούς μετοίκησε και ο μύθος του Αγίου Νικολάου. Ο Ουάσινγκτον Ίρβινγκ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της εικόνας του Σίντερ Κλάας. Στο βιβλίο του περιγράφει πως ο Άγιος πετούσε πάνω από την πόλη με το βαγόνι του και άφηνε δώρα στα σπίτια των ανθρώπων κατεβαίνοντας μέσα από την καμινάδα. Τέλος, ο Κλεμένς Κλαρκ Μουρ, στο ποίημα του «Νύχτα Πριν Τα Χριστούγεννα», περιγράφει τον Άγιο Νικόλαο να πετάει μέσα στο έλκηθρο του, το οποίο σέρνουν τάρανδοι, για να μοιράσει τα δώρα στα παιδιά την παραμονή των Χριστουγέννων. Τη θέση των ξύλινων παπουτσιών έχουν πάρει οι πλεκτές κάλτσες που είναι κρεμασμένες στο τζάκι.

Στην Ελλάδα την παραμονή της πρωτοχρονιάς περιμένουμε να μας επισκεφθεί ο Άγιος με τα δώρα, κατεβαίνοντας από την καμινάδα για να τα αφήσει κάτω από το στολισμένο Χριστουγεννιάτικο δέντρο μας. Ωστόσο, ο Άγιος στην ελληνική παράδοση, έχει πάρει το όνομα του Αγίου Βασιλείου, καθώς αυτόν γιορτάζουμε την πρώτη μέρα του χρόνου.

Τα ξωτικά του Άγιου Βασίλη

Δεν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον Άγιο Βασίλη χωρίς να κάνουμε έστω μια μικρή αναφορά στα ξωτικά που τον συνοδεύουν. Τα ξωτικά υπάρχουν σε πολλούς μύθους και θρύλους ανά τον κόσμο και μπορεί να περιγράφονται διαφορετικά κάθε φορά. Μπορεί να είναι κοντά, μικρά και πονηρά πλάσματα ή σοφά και αγέραστα. Ωστόσο, υπάρχει κάτι που τα χαρακτηρίζει πάντοτε και αυτό είναι η μαγεία. Στον γερμανικό παγανισμό, τα ξωτικά είναι πλάσματα του φωτός που κατοικούν στον ουρανό, είναι αθάνατα και έχουν μαγικές δυνάμεις. Τα ξωτικά, επίσης, μπορούν να συσχετιστούν με το μανιτάρι «Αμανίτης Μυγοκτόνος», καθώς αυτό θεωρείται συχνά μαγικό και πως αποτελεί κατοικία μαγικών πλασμάτων, όπως τα ξωτικά.

Από τα μέσα του 19^ου αιώνα, στην Σκανδιναβική λογοτεχνία τα ξωτικά παρουσιάζονται ως βοηθοί του Άγιου Βασίλη. Σκοπός τους ήταν να κατασκευάζουν τα παιχνίδια, να προετοιμάζουν τους ταράνδους, να κρατάνε μυστική την τοποθεσία του χωριού του Άγιου Βασίλη και τέλος να κρατάνε λίστα με τα καλά και τα κακά παιδιά. Σύμφωνα με το τελευταίο, λειτουργούν ως μυστικοί πράκτορες του Άγιου Βασίλη, καθώς λίγες μέρες πριν τα Χριστούγεννα παρακολουθούν την συμπεριφορά των παιδιών και σημειώνουν ποιοι θα μπουν στη λίστα των κακών παιδιών και θα πάρουν αντί για δώρο κάρβουνο ή κλαδιά.

Σε αυτό το σημείο, βλέπουμε πως ο Άγιος Βασίλης αποκτά πλέον σωφρονιστικό ρόλο, μετατρέπεται σε ένα «όπλο» των γονιών, έτσι ώστε να μπορέσουν να ελέγξουν τη συμπεριφορά των παιδιών τους, χρησιμοποιώντας φράσεις όπως: «Αν δεν είσαι καλό παιδί, ο Άγιος Βασίλης θα σου φέρει κάρβουνο αντί για δώρο». Ιδιαίτερα στην Ευρώπη, άρχισαν να δημιουργούνται και να κυκλοφορούν όλο και πιο πολλές τρομακτικές εκδοχές του Άγιου Βασίλη που θα τιμωρήσει τα παιδιά εάν δεν φέρονται σωστά. Παραδείγματος χάρη, σε έναν μύθο της Ολλανδίας, ο Άγιος Νικόλαος καβάλησε το λευκό του άλογο συνοδευόμενος από τον Μαύρο Πέτρο (μεσαιωνικό όνομα για τον διάβολο) και απείλησε ότι θα μεταφέρει τα κακά παιδιά μέσα σε έναν σάκο στην Ισπανία.

Επιστρέφοντας στα ξωτικά, σύμφωνα με μεταχριστιανικούς μύθους στην Ευρώπη, αυτά είναι άτακτα πλάσματα που εμφανίζονται κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων για να κάνουν φάρσες στους ανθρώπους. Επίσης, ήταν πιστευτό πως μπορούν να προκαλέσουν εφιάλτες στους ανθρώπους όταν κάθονται πάνω στα κεφάλια τους την ώρα που αυτοί ονειρεύονται. Είναι φανερό πως σε ένα μεγάλο ποσοστό, τα ξωτικά συνδέονται με τον μύθο του Άγιου Βασίλη εν μέρει, με σκοπό να υπενθυμίζουν στα παιδιά να παραμένουν φρόνιμα και να μην δημιουργούν μπελάδες. Τα ξωτικά και ο Άγιος Βασίλης είναι αυτοί που φέρνουν με τα δώρα τους την χαρά στα παιδιά, ταυτόχρονα όμως, παραμένουν ένα μέσο εκφοβισμού και τιμωρίας για τα παιδιά που υποβάλλονται στην διαδικασία να αποδείξουν πως φέρονται καλά και φρόνιμα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Curtis, Bruce, (1995), Journal of American Culture (17), The strange birth of Santa Claus: From Artemis the goddess and Nicholas the saint, Popular Culture Association.
• theholidayspot.com, Origins ans secrets of Christmas Elves, Διαθέσιμο εδώ