Της Μαρίας Κουλούρη,
Το όνομα του Edvard Munch ίσως να μην είναι τόσο διαδεδομένο στο ευρύ κοινό. Πιθανότατα, αν αναφέρει κάποιος τον ζωγράφο σε μια συζήτηση, ο συνομιλητής να μην γνωρίζει το πρόσωπο για το οποίο απευθύνεται. Το ίδιο, μάλλον, θα συμβεί και αν παρουσιάσει μια εικόνα που απεικονίζει τον ζωγράφο. Αν, όμως, δείξει στους περισσότερους ανθρώπους τον πίνακα «Κραυγή» του Edvard Munch, σίγουρα θα τον αναγνωρίσουν, αφού αποτελεί έναν από τους πιο διάσημους πίνακες ζωγραφικής παγκοσμίως.
Ο Edvard Munch γεννήθηκε στις 12 Δεκεμβρίου 1863 στο Ådalsbruk, μια μικρή πόλη της Νορβηγίας, ενώ αργότερα μετακόμισε με την οικογένειά του στο Όσλο. Έχασε σε μικρή ηλικία τη μητέρα του και μία από τις αδερφές του από την ασθένεια της φυματίωσης, έτσι μεγάλωσε με τον πατέρα του. Εκείνος, όντας υπερβολικά θρησκόληπτος, δημιουργούσε συχνά στον Edvard συναισθήματα άγχους, φόβου και παράνοιας, αφού συνεχώς είχε περιορισμούς για οτιδήποτε έκανε. Μάλιστα, χαρακτηριστική είναι η ομολογία του ίδιου του Munch, ο οποίος ανέφερε πως, όταν εκείνος και τα αδέρφια του δεν έδειχναν καλή συμπεριφορά, η μητέρα τους τους παρατηρούσε από τον ουρανό και ένιωθε θλίψη, τραύμα που ο Munch κατείχε ως το τέλος της ζωής του. Επίσης, για να διασκεδάσει τα παιδιά του, ο πατέρας του Munch, Christian, τους έλεγε ιστορίες φαντασμάτων, κάτι που οδήγησε τον Edvard στο να βλέπει εφιάλτες και μακάβρια οράματα στη μετέπειτα ζωή του. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με την ευάλωτη υγεία του, οδήγησαν τον Munch να βρει καταφύγιο στη ζωγραφική.
Τα παιδικά του βιώματα και η εύθραυστη ψυχική του υγεία επηρέασαν σημαντικά και το έργο του. Από την αρχή της καλλιτεχνικής του δημιουργίας, επηρεάστηκε από τα ρεύματα της εποχής, όπως ο ιμπρεσιονισμός και ο νατουραλισμός, ενώ κάποιοι από τους ιμπρεσιονιστές καλλιτέχνες που τον επηρέασαν είναι ο Claude Monet και ο Edouard Manet. Με τη μετάβασή του στο Παρίσι, ο Edvard Munch επηρεάζεται από μεγάλους καλλιτέχνες, όπως ο Vincent van Gogh, ο Paul Cezanne και ο Paul Gauguin, ενώ, ταυτόχρονα, αρχίζει να υιοθετεί στα έργα του τα ρεύματα του εξπρεσιονισμού και του συμβολισμού. Η καλλιτεχνική του δημιουργία βρισκόταν στην άνθισή της την περίοδο 1892-1908, όταν και ο Munch βρέθηκε στο Παρίσι και το Μόναχο, πόλεις οι οποίες αποτελούσαν κοιτίδες της μοντέρνας τέχνης.
Η τέχνη στα τέλη του 19ου αιώνα εστίαζε στην προσωπικότητα του καλλιτέχνη. Τα έργα τέχνης εξέφραζαν τα συναισθήματα, τις σκέψεις και την εσωτερική πραγματικότητα του καλλιτέχνη, με βάση το πώς έβλεπε εκείνος τον κόσμο και τις εξελίξεις. Ο Munch αποτέλεσε έναν από τους σημαντικότερους ζωγράφους εκείνης της εποχής, αφού μέσα από τα έργα του εκφράστηκε τέλεια η παραπάνω αντίληψη, αλλά και ο κοινωνικός προβληματισμός, με τους πίνακές του συχνά να απεικονίζουν ανθρώπους με εκφράσεις διαφόρων συναισθημάτων, όπως η αγωνία, ο τρόμος, το άγχος κ.λπ.
Στο έργο του ο ρεαλισμός δεν έχει θέση. Η πραγματικότητα παραμορφώνεται, γίνεται υποκειμενική για τον κάθε καλλιτέχνη, ενώ τα οράματά του διακατέχονται από βία, τραύμα και απόγνωση. Η τεχνική των Εξπρεσιονιστών υποστηρίζει όλα αυτά τα συναισθήματα σε μεγάλο βαθμό. Αυτή κάνει την καλλιτεχνική πραγματικότητα να φαίνεται πιο αληθινή από αυτή της καθημερινότητας και της εμπειρίας. Μέσα από τον εξπρεσιονισμό ο καλλιτέχνης εκφράζεται συναισθηματικά, όμως απεικονίζει τα πράγματα μη ρεαλιστικά, σε αντίθεση με τους Ιμπρεσιονιστές που είχαν ως κύριο μέλημά τους τον ρεαλισμό. Επίσης, σημαντική για τον εξπρεσιονισμό είναι η ανύψωση της φύσης σε σχέση με τη βιομηχανοποίηση, την οποία θεωρεί υπεύθυνη για την αλλοτρίωση του ανθρώπου.
Το πρώτο συμβολιστικό έργο του Munch, Μελαγχολία (1891), ανταποκρίνεται σε όλα τα παραπάνω. Ένας άνδρας στέκεται σκεπτικός δίπλα στη θάλασσα, ο οποίος διακατέχεται έντονα από το συναίσθημα της μελαγχολίας. Βλέπουμε εδώ το στοιχείο της φύσης μέσα από την επιλογή της θάλασσας, την έκφραση του συναισθήματος, αλλά και την έλλειψη ρεαλισμού μέσα από την απουσία γραμμών και περιγραμμάτων, αφού οι πινελιές είναι ελεύθερες και το χρώμα φαίνεται σαν να «ρέει» στην επιφάνεια του πίνακα.
Το πιο γνωστό του έργο, ωστόσο, αποτελεί η Κραυγή (1893). Ο πίνακας παρουσιάζει ίδια τεχνική με αυτή της Mελαγχολίας, ενώ εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο την αγχώδη κατάσταση ενός ανθρώπου. Έμπνευση για τον Munch αποτέλεσε ένα ηλιοβασίλεμα. Καθώς ο ήλιος έδυε, έκανε τα σύννεφα κόκκινα σαν αίμα, με αποτέλεσμα έναν πορτοκαλί ουρανό. Τότε, ένιωσε πώς το φαινόμενο αποτελούσε μια κραυγή της φύσης. Στην πραγματικότητα, μάλλον αποτελεί κραυγή του ίδιου του καλλιτέχνη για τον εγκλεισμό της αδερφής του σε φρενοκομείο κοντά σε αυτή την περιοχή.
Περίπου το 1908, η ψυχική υγεία του καλλιτέχνη άρχισε να φθίνει, γεγονός που τον ώθησε σε εξάρτηση από το αλκοόλ. Τα τελευταία 20 περίπου χρόνια της ζωής του τα πέρασε μοναχικά στο Όσλο, έως τις 23 Ιανουαρίου 1944, οπότε και έφυγε από τη ζωή. Ως το τέλος της ζωής του ζούσε με τον φόβο μήπως και κατασχεθούν οι πίνακές του από το ναζιστικό καθεστώς, αφού ο Hitler είχε ευθέως εκφράσει την αντίθεσή του σε αυτού του είδους την τέχνη. Η μελέτη για το έργο, αλλά και για την προσωπικότητα του Munch, θα μπορούσε να είναι ατελείωτη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χαραλαμπίδης Άλκης, ΤΕΧΝΗ ΒΛΕΠΩ ΓΝΩΡΊΖΩ ΑΙΣΘΑΝΟΜΑΙ, Αθήνα: Εκδόσεις University Studio Press (2016)
- Edvard Munch and his Paintings, edvardmunch.org, διαθέσιμο εδώ
