Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Σύμφωνα με αναγνωρισμένες πηγές του διεθνούς δικαίου, το δικαίωμα αυτοδιάθεσης εκπληρώνεται μέσω εσωτερικής αυτοδιάθεσης. Αυτό περιλαμβάνει τη δημοκρατική ικανότητα ενός λαού να καθορίζει την άσκηση της εξουσίας εντός του κράτος. Το δικαίωμα στην εξωτερική αυτοδιάθεση, από την άλλη πλευρά, περιλαμβάνει το δικαίωμα ενός λαού να ιδρύσει ένα ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος, να συνδέεται ελεύθερα και να ενσωματώνεται με ένα ανεξάρτητο κράτος ή να αναδύεται ελεύθερα σε οποιοδήποτε άλλο πολιτικό καθεστώς.
Αρκετά σχετικά νομικά μέσα, που αφορούν στην αρχή της αυτοδιάθεσης, αναφέρονται και στην αρχή της εδαφικής ακεραιότητας. Σύμφωνα με αυτά, η αυτοδιάθεση δεν πρέπει να εκληφθεί ως εξουσιοδότηση ή ενθάρρυνση οποιασδήποτε ενέργειας που θα αποσυναρμολογούσε ή θα έβλαπτε την εδαφική ακεραιότητα κάποιου κράτους. Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, όμως, μπορεί –σε πολλές περιπτώσεις– να οπλίζει έναν λαό με έναν ισχυρισμό, να ελέγξει το δικό του πολιτικό πεπρωμένο. Δεν είναι, άλλωστε, λίγες οι περιπτώσεις που το επικαλείται σήμερα τόσο μια μειονότητα όσο και μια υπερδύναμη (χωρίς, φυσικά, να υπάρχει σύγκριση μεταξύ των δύο καταστάσεων), για να δικαιολογήσει η καθεμία τις δικές της επιδιώξεις.
Πώς, όμως, αντιμετωπίζει το Δίκαιο αυτή την τωόντι πολύπαθη αρχή; Οι πρώτες συνδιασκέψεις για τον Χάρτη του ΟΗΕ στο Dumberton Oaks δεν είχαν εντάξει σε αυτόν την αρχή της αυτοδιάθεσης, όμως στο συνέδριο του Σαν Φρανσίσκο το 1945 επικράτησε η ρητή πρόβλεψη του Χάρτη. Η αυτοδιάθεση αναφέρεται στο άρθρο 1 παρ. 2 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών ως ένας από τους σκοπούς του οργανισμού. Αυτή είναι και η βασική αναφορά στην αυτοδιάθεση στον Χάρτη. Η έννοια αναφέρεται, επίσης, στο άρθρο 55 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών για τη διεθνή οικονομική και κοινωνική συνεργασία, αλλά το άρθρο 55 αντιγράφει απλώς τη διατύπωση του άρθρου 1 παρ. 2 και παρουσιάζει την οικονομική και κοινωνική συνεργασία ως μέσο για τη διασφάλιση της αυτοδιάθεσης, το οποίο από το άρθρο 1(2) είχε ήδη καθιερωθεί ως σκοπός του ΟΗΕ. Η μεγαλύτερη σημασία του 1(2) προκύπτει, επίσης, από το γεγονός ότι το άρθρο αυτό επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα, ως η ουσιώδης αναφορά στην αυτοδιάθεση των λαών σε επόμενες διεθνείς συζητήσεις.
Στη συνέχεια, το 1966 η αυτοδιάθεση συμπεριλήφθηκε ως δικαίωμα και στα δύο Διεθνή Σύμφωνα για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά δικαιώματα. Επιπλέον, δύο ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών συνδέουν την έννοια του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης στο διεθνές δίκαιο απευθείας με τη διαδικασία αποαποικιοποίησης (βλ. Διακήρυξη της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών για τη χορήγηση ανεξαρτησίας σε αποικιακές χώρες και λαούς το 1960). Ωστόσο, η πρακτική εφαρμογή της έννοιας έχει λάβει –σε ορισμένες περιπτώσεις– βίαιες προεκτάσεις και έχουν προκληθεί διάφορες επιπλοκές, καθώς ένα μεγάλο πρόβλημα δημιουργεί η απουσία οποιουδήποτε θεσμικού πλαισίου ή κατευθυντήριων γραμμών για την εξέταση ισχυρισμών από οντότητες που επικαλούνται την αρχή της αυτοδιάθεσης βάσει του διεθνούς δικαίου.
Παρά το νομικό κενό, ο ΟΗΕ συνέχισε να προσπαθεί να διευκολύνει τις διαδικασίες αυτοδιάθεσης σε πολλές περιπτώσεις. Παρόλο που υπάρχουν ενδείξεις ότι η συμμετοχή του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών είναι σε θέση να μειώσει σημαντικά την πιθανότητα των βίαιων παρεκτροπών των κινημάτων αυτοδιάθεσης, δεν υπάρχουν ολοκληρωμένα στοιχεία που να χαρακτηρίζουν τον γενικό ρόλο των δράσεων των Ηνωμένων Εθνών στην τήρηση της αρχής αυτοδιάθεσης.
Συχνά, εντούτοις, απαντά το ερώτημα αν ο ΟΗΕ και οι ενέργειές του επέτρεψαν στα κινήματα αυτοδιάθεσης να επιτύχουν και σε ποιο βαθμό ή αν ο ΟΗΕ –στην πραγματικότητα– εμπόδισε αρκετές φορές προσπάθειες αυτοδιάθεσης, παρά το γεγονός ότι η αρχή προστατεύεται από τον ίδιο του τον Χάρτη. Παρόλα αυτά, η αρχή της αυτοδιάθεσης, όπως ερμηνεύτηκε από τον ΟΗΕ κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970, αποτέλεσε ένα μεγάλο βήμα για την αποαποικιοποίηση. Ένα μεγάλο επίτευγμα του ΟΗΕ είναι ότι σε αυτά τα πλαίσια μπόρεσε να επιτύχει την ανεξαρτησία και την ίδρυση εκατό περίπου νέων κρατών μετά το 1966, στις περισσότερες περιπτώσεις σχετικά αναίμακτα.
Σήμερα, θεωρείται ότι η αρχή της αυτοδιάθεσης δεν αφορά μειονότητες που ζουν εντός συντεταγμένου κράτους δικαίου με αναγνωρισμένες ελευθερίες, με εξαίρεση τη Γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (ΔΔΧ) του 2010 για το ζήτημα του Κοσόβου. Η συγκεκριμένη υπόθεση ήταν μια τομή στη νομολογία του ΔΔΧ και μένει να φανεί τα επόμενα χρόνια αν θα υπάρξουν αντίστοιχες αποφάσεις για άλλες μειονότητες με αποσχιστικές τάσεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ρούκουνας, Εμμ. (2015). Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, 2η εκδ. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
- Avgustin, J. (2020). The United Nations: Friend or Foe of Self-Determination?, διαθέσιμο εδώ.
