Του Γιουλιάν Πραπανίκου,
Από την αρχαιότητα, η σχέση των ανθρώπων με τη θάλασσα ήταν αρκετά στενή. Ήδη από την ιστορία του τόπου μας, παρατηρείται ότι οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν να ταξιδεύουν ακτοπλοϊκά προκειμένου να γνωρίσουν καινούριες κουλτούρες και να αναπτύξουν το εμπόριό τους με ξένους λαούς. Όμως, λόγω του μεγέθους της θάλασσας και του μυστηρίου της, σχετικά με το τι υπάρχει κάτω από την επιφάνειά της, ο φόβος τους και συγχρόνως η περιέργειά τους οδήγησαν στη γέννηση του Θεού της θάλασσας, του Ποσειδώνα, καθώς και μιας πλειάδας μύθων και ιστοριών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Οδύσσεια του Ομήρου, η Σκύλλα και η Χάρυβδη.
Με το πέρασμα των χρόνων, και καθώς η ανθρωπότητα άρχισε να αναπτύσσεται με την εμφάνιση και την πρόοδο των φυσικών επιστημών, άρχισαν να λύνονται διάφοροι γρίφοι και ερωτήματα σχετικά με τη θάλασσα. Από νομικής πλευράς, ωστόσο, εξακολουθούσε να παραμένει ένα άλυτο μυστήριο, το οποίο έπρεπε σύντομα να αντιμετωπιστεί. Η οριστική λύση δόθηκε στις 16 Νοεμβρίου 1994 με τη θέση σε ισχύ της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας (ΔτΘ).
Ειδικότερα, το θέμα για το ΔτΘ αποτέλεσε το κύριο μέλημα των εργασιών της Πρώτης Συνδιάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το ΔτΘ στη Γενεύη το 1958. Στη συνδιάσκεψη αυτή, συμμετείχαν 86 κράτη. Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων, δέον ήταν να ληφθούν υπόψιν ο ανταγωνισμός που επικρατούσε μεταξύ των ισχυρών κρατών της εποχής, καθώς και η διαμάχη Ανατολής-Δύσης. Μετά από εκτενείς διαπραγματεύσεις, υπογράφηκαν τέσσερις σημαντικές συνθήκες που αφορούσαν την αιγιαλίτιδα ζώνη, την ανοιχτή θάλασσα, την αλιεία και προστασία των βιολογικών πόρων που βρίσκονταν σε αυτήν και την υφαλοκρηπίδα.
Οι συνθήκες αυτές είχαν ως αποτέλεσμα την κωδικοποίηση του ΔτΘ. Το μόνο ελάττωμα της Συνδιάσκεψης έγκειται στην παράλειψή της να θέσει τα ακριβή όρια της αιγιαλίτιδας ζώνης. Τη λύση στο ζήτημα αυτό προσπάθησε να δώσει η Δεύτερη Συνδιάσκεψη των Η.Ε. που έλαβε χώρα επίσης στη Γενεύη το 1960, με τη συμμετοχή 87 κρατών. Παρόλα αυτά, οι προσπάθειές της για ακόμα μία φορά βρέθηκαν σε αδιέξοδο.
Το πρόβλημα του προσδιορισμού του νόμιμου εύρους της αιγιαλίτιδας ζώνης λύθηκε οριστικά μέσω της Τρίτης Συνδιάσκεψης των Η.Ε., που συνήλθε στη Νέα Υόρκη το 1973. Οι προσπάθειες που καλούνταν να ενεργήσει ήταν υπέρογκες, λόγω της αύξησης των αιτημάτων που είχαν προκύψει στον ενδιάμεσο χρόνο από τη γέννηση νέων κρατών που προέκυψαν από τη διαδικασία της αποαποικιοποίησης και της ανάγκης να εξομαλύνει τις διαφορές μεταξύ των κρατών, προκειμένου να αποδώσει καρπούς.
Πράγματι, η συνδιάσκεψη αυτή κατόρθωσε να δημιουργήσει με βάση τις προηγούμενες συνθήκες μία επίσημη σύμβαση που περιλάμβανε 400 άρθρα. Το κείμενο αυτό έλαβε τη μορφή επίσημης διεθνούς συνθήκης στις 10 Δεκεμβρίου 1982 στο Montego Bay, υιοθετήθηκε ως συνολικό πακέτο και τέθηκε σε ισχύ στις 16 Νοεμβρίου 1994. Τα σημαντικότερα επιτεύγματά της ήταν ο προσδιορισμός της αιγιαλίτιδας ζώνη στα 12 ναυτικά μίλια, η επέκταση της συνορεύουσας ζώνης από τα 12ν.μ. στα 24ν.μ. από τις γραμμές βάσης της αιγιαλίτιδας ζώνης και η εισαγωγή του θεσμού της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης, της λεγόμενης ΑΟΖ.
Η σύμβαση για το ΔτΘ δομείται με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι αντιληπτή η οριοθέτηση και το νομικό καθεστώς κάθε τμήματος της θάλασσας. Αρχικά, στα άρθρα 2 έως 32 της σύμβασης για το ΔτΘ, γίνεται ενδελεχής αναφορά στα χωρικά ύδατα, τη συνορεύουσα ζώνη και την αβλαβή διέλευση. Ειδικότερα, η κυριαρχία του παράκτιου κράτους εκτείνεται πέρα από την ηπειρωτική του επικράτεια και τα εσωτερικά του ύδατα στην παρακείμενη θαλάσσια ζώνη που ορίζεται ως χωρική θάλασσα, το εύρος της οποίας εκτείνεται έως τα 12ν.μ. Επίσης, η πλήρης αυτή κυριαρχία καταλαμβάνει και τον εναέριο χώρο που βρίσκεται πάνω από το χερσαίο έδαφος και την αιγιαλίτιδα ζώνη.
Ο υπολογισμός του εύρους κάθε τμήματος της θάλασσας έχει ως αφετηρία τη γραμμή βάσεως, δηλαδή τη γραμμή εκείνη από την οποία υπολογίζονται τα απώτερα όρια της αιγιαλίτιδας ζώνης, της συνορεύουσας ζώνης και της ΑΟΖ. Ο προσδιορισμός της γραμμής αυτής μπορεί να γίνει σύμφωνα με έναν από τους προβλεπόμενους στη σύμβαση τρόπους. Οι τρόποι αυτοί δύνανται να είναι: η φυσική ακτογραμμή, όπου για τον προσδιορισμό λαμβάνεται υπόψιν η γραμμή της κατωτάτης ρηχίας κατά μήκος της ακτής, όπως αυτή εμφανίζεται στους επίσημους ναυτικούς χάρτες του παράκτιου κράτους, οι ύφαλοι, οι ευθείες γραμμές βάσεως, τα στόμια ποταμών, οι κόλποι, οι λιμένες, οι σκόπελοι, καθώς και ένας συνδυασμός των μεθόδων αυτών, προκειμένου το παράκτιο κράτος να εξυπηρετήσει διαφορετικές συνθήκες.
Όσον αφορά τη συνορεύουσα ζώνη (Αρ.33 ΔτΘ), πρόκειται για τη θαλάσσια ζώνη της οποίας το εξωτερικό όριο εκτείνεται μέχρι τα 24ν.μ. από τις γραμμές βάσης. Σε περίπτωση που τμήμα αυτής της ζώνης επικαλύπτει μέρος συνορεύουσας ζώνης άλλου ξένου κράτους, η οριοθέτηση του θαλάσσιου αυτού τμήματος γίνεται κατόπιν συμφωνίας μεταξύ των εμπλεκόμενων κρατών, ενώ σε περίπτωση όπου κάτι τέτοιο καθίσταται αδύνατο, τότε η συνορεύουσα ζώνη κάθε παράκτιου κράτους δεν δύναται να υπερβαίνει τη μέση γραμμή ή τη γραμμή ίσης απόστασης από τις εκατέρωθεν γραμμές βάσης, από τις οποίες υπολογίζεται η χωρική θάλασσα. Στη συνορεύουσα ζώνη, το παράκτιο κράτος έχει ως αρμοδιότητα να αποτρέψει την παραβίαση τελωνειακών, φορολογικών, μεταναστευτικών ή υγειονομικών της νόμων ή σε περίπτωση όπου η παραβίαση αυτή έχει επέλθει, να τιμωρεί τους παραβάτες και να ελέγχει την εμπορία αντικειμένων αρχαιολογικού και ιστορικού χαρακτήρα.
Στη συνέχεια, στα άρθρα 34-54 ΔτΘ γίνεται μνεία για τα στενά διεθνούς ναυσιπλοΐας. Σύμφωνα με τη σύμβαση, πρόκειται για στενά που συνδέουν δύο τμήματα ανοικτής θάλασσας ή ΑΟΖ, με άλλα τμήματα επίσης ανοικτής θάλασσας ή ΑΟΖ. Στη περίπτωση αυτήν, προβλέπεται το καθεστώς του «πλου διέλευσης». Το καθεστώς αυτό ορίζει την ελεύθερη, συνεχή και ταχεία πλεύση εμπορικών και πολεμικών πλοίων, καθώς και τη διέλευση των υποβρυχίων σε κατάδυση που ξεκινά από την ανοικτή θάλασσα ή ΑΟΖ και καταλήγει σε άλλη ανοικτή θάλασσα ή ΑΟΖ. Το παράκτιο κράτος καλείται να προσδιορίσει τον ή τους διαδρόμους εκείνους μέσα από τα πλοία και τα αεροσκάφη τρίτων κρατών και θα έχουν τη δυνατότητα να κινούνται σύμφωνα με το καθεστώς του «πλου διέλευσης».
Στο σημείο αυτό, μπορούμε να προσθέσουμε πως στα άρθρα 55-75 ΔτΘ ρυθμίζονται οι καταστάσεις που σχετίζονται με την ΑΟΖ, που ορίζεται ως θαλάσσια ζώνη πλάτους 200ν.μ. εντός της οποίας το παράκτιο κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα σε όλους τους ζώντες και μη πόρους του βυθού και των υπερκείμενων υδάτων. Στη ζώνη αυτήν, τα κράτη οφείλουν να δηλώσουν την πρόθεσή τους για την εκμετάλλευσή της. Από τη στιγμή που ένα κράτος κηρύξει ΑΟΖ, μπορεί να ασκεί τα δικαιώματά του εφόσον δεν συγκρούονται με δικαιώματα άλλου κράτους που σχετίζονται με την ΑΟΖ του.
Όσον αφορά την υφαλοκρηπίδα (Αρ76-85), αποτελείται από τον θαλάσσιο βυθό και το υπέδαφος που εκτείνεται έως τα 200ν.μ από τις γραμμές βάσης. Στην περιοχή αυτήν, το παράκτιο κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα σε ό,τι αφορά το δικαίωμα εξερεύνησης και εκμετάλλευσης των φυσικών της πόρων. Τέλος, στην περίπτωση της ανοικτής θάλασσας (Αρ.86-120ΔτΘ), αυτή αποτελείται από τα θαλάσσια τμήματα που δεν περιλαμβάνονται στην ΑΟΖ, την αιγιαλίτιδα ζώνη και τα εσωτερικά ύδατα και είναι ελεύθερη για όλα τα κράτη, παράκτια και μη.
Καταληκτικά, από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι η σύμβαση του Montego Bay για το Δίκαιο της Θάλασσας αποτέλεσε επιθυμία των κρατών να διευθετήσουν σε πνεύμα αμοιβαίας κατανόησης και συνεργασίας όλα τα προβλήματα που σχετίζονται με τον ωκεάνιο χώρο. Αυτό, συγχρόνως, δηλώνει και την ύψιστη σημασία που έχει η θάλασσα για τον άνθρωπο όλων των εποχών, αρχαίων και συγχρόνων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Θεμελιώδεις Έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο, Β έκδοση, Κώστας Θ. Χατζηκωνσταντίνου, Χαράλαμπος Ελ. Αποστολίδης, Μιλτιάδης Χ. Σαρηγιαννίδης με τη συμβολή του Βασίλη Περγαντή, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη,2014
- Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, Γ έκδοση, ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, ΜΑΓΚΛΙΒΕΡΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Εκδόσεις ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Αύγουστος 2017
