Του Γιάννη Μάρκελλου,
Η Αικατερίνη Β’ χαρακτηρίστηκε από τους ιστορικούς ως μία από τους μεγαλύτερους ηγέτες της Ρωσίας. Το ενδιαφέρον της εστιάστηκε σε μία άνευ προηγουμένου επεκτατική πολιτική, η οποία πλαισιώθηκε από μία σειρά στρατιωτικών επιτυχιών, καθώς και την έλευση του Ρωσικού Διαφωτισμού. Στην Αικατερίνη Β’ –αργότερα– απονεμήθηκε ο τίτλος της Μεγάλης Αικατερίνης. Η περίοδος διακυβέρνησής της έμεινε γνωστή στο παγκόσμιο γίγνεσθαι ως χρυσός αιώνας της Ρωσίας. Πέραν, όμως, από όλη αυτή τη λάμψη, δεν εξέλειπαν και οι περιπτώσεις, που αυτό το πρόσωπο «τυλιγόταν» μέσα σε ένα πέπλο άκριτου σκοταδισμού.
Στα χρόνια της βασιλείας της Αικατερίνης Β’, η Ρωσία πραγματοποίησε τη μεγαλύτερη επέκτασή της. Στον γεωγραφικό της «ιστό» εντάχθηκε μεγάλο μέρος του πολωνό–λιθουανικού κράτους σε τρείς φάσεις, και τα βόρεια παράλια της Μαύρης Θάλασσας, γεγονός που της επέτρεψε να έχει πρόσβαση τόσο στα Ευρωπαϊκά όσο και στα Βαλκανικά δρώμενα. Η περίοδος της βασιλείας της ήταν μακρά και αυτό της επέτρεψε να αποκτήσει αέναες επαφές με Ευρωπαίους διαφωτιστές, γεγονός που θα της παρείχε την ευκαιρία να υιοθετήσει ιδέες για το συμφέρον του ρωσικού λαού. Πράγματι, οι πρωτοβουλίες της είχαν καταλυτικό ρόλο στα κατοπινά χρόνια των Ρώσων. Η παιδεία, οι επιστήμες, ο πολιτισμός, ο εσωτερικός ανασχηματισμός, η εξωτερική πολιτική, η ανάπτυξη της βιομηχανικής και βιοτεχνικής παραγωγής υπήρξαν θεμελιώδεις παράγοντες για τη μετατροπή της χώρας σε ισχυρή στρατιωτική δύναμη, αυξάνοντας παράλληλα την αποδοχή της κυβέρνησης.
Βέβαια, δεν εξέλειπαν και οι αρνητικές όψεις της διακυβέρνησής της. Ιδιαίτερα αρνητικά στοιχεία –μεταξύ των ερευνητών– έχουν διαπιστωθεί η ενίσχυση και η επέκταση της δουλοπαροικίας, η αύξηση των φόρων και τα προνόμια που απολάμβανε η αριστοκρατική τάξη της εποχής. Παρά ταύτα, η Αικατερίνη επιδόθηκε και σε συγγραφική δραστηριότητα, η οποία της έδωσε την ευκαιρία όχι μόνο να «ξετυλίξει» την συγγραφική της δεινότητα, αλλά, επίσης, μέσω των γραφημάτων της, οι ερευνητές έχουν την ευκαιρία να ασχοληθούν σε βάθος με την αποκρυστάλλωση της προσωπικότητάς της.
Η Αικατερίνη Β’ ίσως να μην περίμενε ποτέ, τι θα έμελλε να συμβεί στη ζωή της. Αρχικά, η Αικατερίνη Β’ δεν ήταν Ρωσίδα, ούτε είχε κάποιον συγγενικό δεσμό στον ρωσικό κόσμο. Το αρχικό της όνομα ήταν Σοφία, και έζησε τα πρώτα της χρόνια σε ένα περιβάλλον εξ ολοκλήρου προτεσταντικό και με γαλλική ανατροφή. Το 1744 όλα άλλαξαν, και κατόπιν προσκλήσεως της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ πήγε στη Ρωσία, καθότι η Ελισάβετ ήθελε να την παντρέψει με τον ανιψιό της Πέτρο Γ’, όπως και έγινε. Το 1745, η Σοφία παντρεύτηκε τον Πέτρο τον Γ’ και έγινε ορθόδοξη, παίρνοντας –πλέον– το όνομα Αικατερίνη. Από το 1745 και μετά, επιδόθηκε σε μια προσπάθεια να μυηθεί στη ρωσική κουλτούρα. Ο Πέτρος Γ΄, παράλληλα, ανήλθε στο θρόνο μέχρι το 1861. Έτσι, δόθηκε η ευκαιρία στην Αικατερίνη να γνωρίσει –καίτοι περισσότερο– τη ρωσική κουλτούρα και τον τρόπο ζωής των Ρώσων, αφού πλέον –μαζί με τον σύζυγό της– ήταν η κεφαλή της χώρας. Έμαθε ρωσικά, τα ήθη, τα έθιμα, την ιστορία της χώρας, και έχει την ευκαιρία να μελετήσει σε βάθος πολιτικά, κοινωνικά, φιλοσοφικά έργα. Αυτά ήταν ερεθίσματα ιδιαίτερα σημαντικά, καθότι καθόρισαν σε σημαντικότατο βαθμό τον τρόπο σκέψης και δράσης της.
Η συζυγική της, όμως, συμβίωση με τον Πέτρο Γ’ υπήρξε πολυτάραχη και καθόλου αρμονική. Ο Πέτρος Γ’ ήταν επιρρεπής στα πάθη, σε αντίθεση με την Αικατερίνη. Η φιλομάθειά της και το κρυστάλλινο ήθος της την έκαναν να ξεχωρίζει. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, να κερδίσει τόσο την εύνοια της Ελισάβετ όσο και της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η ηγεσία της Ρωσίας απογοητευμένη από τη διακυβέρνηση του Πέτρου Γ’ έπαιξε ρόλο καταλυτικό, προκειμένου η Αικατερίνη Β’ να αναλάβει τα ηνία του ρωσικού κράτους. Βέβαια, η Αικατερίνη ήξερε εξ αρχής ότι η ολοκληρωτική ανάληψη της εξουσίας θα εγκυμονούσε δυσκολίες. Το πραξικόπημα για την κατάληψη της εξουσίας τη μετέτρεψε σε πιόνι, προκειμένου να εξαρτάται από τις αυλικές παρατάξεις. Η Αικατερίνη ως βαθύνους, εργασιομανής και με πλήρη συνείδηση για το βαρύ έργο που αναλάμβανε, με γοργούς ρυθμούς και με τη σύμπνοια στρατιωτικών αξιωματούχων θα σημαδέψει την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της χώρας.
Η πλήρης αδράνεια του Πέτρου Γ’ στον τομέα τόσο της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής πολιτικής, έδωσε το έναυσμα στην Αικατερίνη να ανοίξει νέους δρόμους. Η παρεμβατική πολιτική της Ρωσίας ξεκίνησε με αφετηρία την Πολωνία. Η Αικατερίνη μεσολάβησε ώστε να εκλεγεί ο Στάνισλαφ Πονιατόφσκι βασιλιάς της Πολωνίας. Ο Πονιατόφσκι ήταν έμπειρος με τα πολιτικά τεκταινόμενα, καθότι είχε εργαστεί και ως διπλωμάτης για λογαριασμό της Πετρούπολης. Η Αικατερίνη, πράγματι, βρήκε στον Πονιατόφσκι τον άνθρωπο εκείνο, που θα μπορούσε να προωθήσει τα ρωσικά συμφέροντα. Η τσαρίνα ήξερε πως με αυτή την επιτυχία της, καθιστούσε τον Πονιατόφσκι υπόχρεο εσαεί ευγνωμοσύνης προς την Ρωσία.
Μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, πρώτο μέλημα του Πονιατόφσκι κατέστη η ενίσχυση του κύρους και των αρμοδιοτήτων του ως βασιλιάς. Αυτή η κίνηση προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση, αφού η τσαρίνα και ο Φρειδερίκος Β’ αντέδρασαν εντόνως. Αυτή η κίνηση πυροδότησε τη Ρωσία, η οποία επενέβη στρατιωτικά για να εξομαλύνει τις σχέσεις μεταξύ των Πολωνών. Ο εμφύλιος πόλεμος βρισκόταν προ των πυλών, και πράγματι αυτή η ένταση μεταξύ Πολωνίας και Λιθουανίας οδήγησε στον πρώτο Τουρκικό Πόλεμο (1768-1774) και στην πρώτη διχοτόμηση της Πολωνίας. Ο Πονιατόφσκι δεν έμεινε μόνο εκεί, αλλά οραματίστηκε και νέο σύνταγμα (1791), το οποίο ουσιαστικά κατοχύρωνε την ευρύτητα δράσης του βασιλιά.
Η Αικατερίνη, όμως, με στρατιωτική παρέμβαση το 1793 πέτυχε και τη δεύτερη διχοτόμηση της Πολωνίας. Το 1794 ολοκληρώνεται το τρίπτυχο της διχοτόμησης της Πολωνίας με την εξέγερση των απελπισμένων Πολωνών. Έτσι, κλείνει αυτό το κεφάλαιο της διχοτομήσεως, έχοντας η Ρωσία προσαρτήσει 7 εκατομμύρια κατοίκους. Τέλος, σημαντικότατος σταθμός της Ρωσίας υπήρξε η συνθήκη του Κιουτσούκ–Καϊναρτζή το 1774. Τα οφέλη ήταν τεράστια και η Ρωσία κέρδισε την βόρεια παράκτια περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, έχοντας εξασφαλίσει μεγάλα οικονομικά οφέλη. Παράλληλα, της δίνεται η ευκαιρία να εισχωρήσει στα Βαλκάνια και να παρουσιαστεί ως προστάτης των ορθόδοξων Βαλκανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Όπως είδαμε, η τσαρίνα κατέστη νικήτρια, μονοπωλώντας το ενδιαφέρον διεθνώς. Η Αικατερίνη Β’, παρόλο που δε φέρθηκε δεσποτικά, επιδόθηκε σε μια προσπάθεια μεταρρυθμίσεων της κρατικής μηχανής με πλήρη εξορθολογισμό και διαφάνεια. Οι στόχοι επικεντρώθηκαν στους διακριτούς ρόλους μεταξύ των θεσμών, και στη δυνατότητα όλες οι κοινωνικές δυνάμεις να υπάρξουν αιτίες κυοφορίας της οικονομικής και πολιτισμικής ανάπτυξης της Ρωσίας. Η Αικατερίνη Β’ ασχολήθηκε εκτενέστερα με την πλήρη διοικητική αναμόρφωση, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως.
Στη Ρωσία, κατά τον 18ο αιώνα, εμφανίζεται η μεγαλύτερη εξέγερση, εκείνη του Εμελιάν Πουγκατσιόφ. Αυτή η εξέγερση απλώθηκε σε μια έκταση, καλύπτοντας 600.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Πάνω από 100.000 άτομα συμμετείχαν, τα οποία ουσιαστικά κατήγγειλαν την αδυναμία της κρατικής μηχανής να ανταποκριθεί σε όλο το γεωγραφικό πλάτος της χώρας. Αρχηγός της εξέγερσης ήταν ο Πουγκατσιόφ, ο οποίος ήταν φτωχός Κοζάκος. Βασικό του επιχείρημα ήταν, ότι ο τσάρος θα πρέπει να επιθυμεί το καλό των υποτελών του, και για αυτόν το λόγο συσπείρωσε μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων από τα λαϊκά στρώματα. Παρακολουθούσε την πολιτική ορισμένων αξιωματούχων, οι οποίοι επηρέαζαν τη βούληση της τσαρίνας. Οι επαναστατημένοι απέδωσαν στην Αικατερίνη τον τίτλο «Τσαρίνα των γαιοκτημόνων».
Συμπερασματικά, η Αικατερίνη Β’ υπήρξε μια πολυτάλαντη προσωπικότητα με διορατικό βλέμμα και ρώμη. Η διοικητική της ικανότητα δε στέφθηκε με επιτυχία μόνο στην πολιτική σκηνή, αλλά σημειώθηκε και μια έντονη πολιτισμική πρόοδος. Η ίδια δεν παρέλειψε να αφιερωθεί στο συγγραφικό της τάλαντο, καθώς το έργο της –στον ευρύτερο πολιτιστικό και μορφωτικό τομέα– είχε στόχο να δώσει έμφαση στον εξευρωπαϊσμό της Ρωσίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Γιάννα (2008), Η Αυτοκρατορική Ρωσία, 1613-1917, Αθήνα: Gutenberg
- Carrere-D’ Encausse, Helene, (2007), Αικατερίνη Β’: Μια χρυσή εποχή για την Ρωσία, Αθήνα: Εστία
- Bushkovitch, Paul, (2016), Ιστορία της Ρωσίας, Αθήνα: Αιώρα
