Της Ζωής Σερμπίνη,
Στην Αιγυπτιακή Μυθολογία συναντάμε πολύ συχνά θεότητες, που είτε έχουν χαρακτηριστικά ζώων είτε έχουν –εξ ολοκλήρου– τη μορφή κάποιου ζώου. Ένα από τα πλάσματα του ζωικού βασιλείου, με το οποίο απεικονίζονται πολλές θεότητες, είναι το φίδι. Τα μυθικά φίδια αντιπροσωπεύουν τη δύναμη του καλού και την τάξη, και άλλοτε τη δύναμη του κακού και το χάος. Η επιλογή του φιδιού για την απεικόνιση και ενσάρκωση διάφορων θεοτήτων δεν είναι τυχαία και σε αυτή παίζει ρόλο η ιδιαίτερη φύση αυτού του ζώου. Για παράδειγμα, η ιδιότητα να αλλάζουν το δέρμα τους μετέτρεψε τα φίδια σε σύμβολο αναγέννησης, αθανασίας και αιωνιότητας. Επιπλέον, ένα κουλουριασμένο φίδι ταυτίζεται, επίσης, με την αιωνιότητα και με τον κύκλο των φαινομένων, όπως είναι η επαναλαμβανόμενη και κυκλική ροή του χρόνου μέσα από τις εποχές, η ζωή που εναλλάσσεται με τον θάνατο, το καλό και το κακό, το φως και το σκοτάδι κ.α.
Ωστόσο, το φίδι ως σύμβολο εμφανίζεται –σχεδόν– σε όλες τις μυθολογίες, και όπως συμβαίνει και στην Αιγυπτιακή, συνδέεται με τη γονιμότητα (τόσο την ανδρική όσο και τη γυναικεία), αλλά και με διάφορα στοιχεία της φύσης που σχετίζονται με την αυτήν, όπως είναι η βροχή (και επομένως το νερό), η φωτιά και η γη. Το φίδι ως ανδρικό σύμβολο γονιμότητας, ίσως να προκύπτει λόγω της φαλλικής μορφής του. Ξεκινώντας από τη δημιουργία του «σύμπαντος των Αιγυπτίων», αξίζει να πούμε πως μια εκδοχή του Πρώτου Θεού, του Δημιουργού του σύμπαντος, εμφανίζεται να αναδύεται μέσα από ένα αυγό, το οποίο έχει γεννηθεί από ένα φίδι. Ωστόσο, οι πιο συχνές εκδοχές αναφέρουν πως το κοσμικό αυτό αυγό γεννιέται από κάποιο αρχέγονο πουλί, ή πως ο ίδιος ο θεός γεννιέται είτε από αγελάδα είτε από έναν λωτό.
Έμπνευση για την Αιγυπτιακή Μυθολογία αποτέλεσε και η κόμπρα, καθώς λόγω της ικανότητάς της να πετάει δηλητήριο σε όποιον απειλεί τα μικρά της, υιοθετήθηκε ως γενικό σύμβολο γυναικείας θεότητας. Συναντάμε και αντρικές και γυναικείες θεότητες, να φορούν κόμπρες ως μέρος της κόμμωσής τους, ωστόσο –κυρίως– οι γυναικείες θεότητες απεικονίζονται με την μορφή κόμπρας. Μια τέτοια περίπτωση είναι η θεά Ίσις, η οποία απεικονίζεται κρατώντας κόμπρα, ή ακόμα και παίρνοντας τη μορφή κόμπρας. Μια άλλη γυναικεία θεότητα με μορφή κόμπρας προστάτευε τον Θεό Ήλιο, Ρα-Ατούμ (Ra-Atum), πετώντας πύρινο δηλητήριο σε όποιον απειλούσε και αμφισβητούσε αυτόν και τους νόμιμους κληρονόμους του. Η κόμπρα αυτή εμφανίζεται στο μέτωπο του Ρα-Ατούμ γύρω από τον δίσκο του ηλίου που κουβαλάει στο κεφάλι του και είναι μια από τις πιο ισχυρές θεότητες της Αιγύπτου.
Σε άλλο μύθο, μια ακόμα κόμπρα σχετίζεται με τον θεό Ρα, αλλά αυτή τη φορά εμφανίζεται με εχθρικά κίνητρα. Η θεά Ίσις θέλησε να αποκτήσει ίση δύναμη με αυτή του Ρα και να κυβερνήσει μαζί του τον κόσμο. Έτσι, πήρε λίγο χώμα από τη γη και λίγα από τα σάλια του Ρα και πλάθοντας τον πηλό αυτό δημιούργησε μια κόμπρα, την οποία έκρυψε δίπλα από το μονοπάτι, που ο Ρα διέσχιζε καθημερινά. Όταν η κόμπρα τσίμπησε τον θεό, η Ίσις δέχτηκε να τον γιατρέψει (καθώς ως θεά της θεραπείας μόνο αυτή μπορούσε), εάν εκείνος της αποκάλυπτε το μυστικό του όνομα, που ήταν, όμως, το κλειδί της δύναμής του. Ο Ρα αναγκάστηκε να αποκαλύψει στην Ίσιδα το πραγματικό του όνομα, μεταφέροντάς της, έτσι, την παντοδυναμία του.
Τα φίδια –όπως αναφέραμε και παραπάνω– συνδέονται με το νερό και τη γη, καθώς πολλά είδη ζουν είτε στο νερό και γενικότερα σε υγρά περιβάλλοντα είτε σε λαγούμια. Φυσικά, λόγω της ιδιότητας της γης και του νερού να προσφέρουν ζωή, έτσι και τα φίδια που συνδέονται με αυτά τα στοιχεία είναι σύμβολο αναγέννησης και γονιμότητας. Μια φιδίσια θεότητα που σχετίζεται με την γονιμότητα ήταν η Ρενενουτέτ (Renenutet), «το καλό φίδι». Η Ρενενουτέτ ήταν θεά των αγρών, προστάτευε τα αποθηκευμένα σιτηρά των αγροτών, εξασφάλιζε άφθονη σοδειά, και επομένως την επάρκεια των ανθρώπων σε τροφή. Αυτή ήταν που έκανε τον Νείλο να «φουσκώνει» κάθε χρόνο, δίνοντας τη δυνατότητα στους αγρότες να καλλιεργήσουν τη γη. Θεός των σιτηρών ήταν και ο γιος της, ο Νέπρι.
Υπήρχε, επίσης, η πίστη πως τα φίδια που ζούσαν κρυμμένα κάτω από την επιφάνεια της γης φυλούσαν τις πύλες του κάτω κόσμου. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν πως τα φίδια ζούσαν στον κάτω κόσμο ως νεκροί κάθε βράδυ και την ημέρα ζωντάνευαν, για να ανέβουν ξανά στον κόσμο των ζωντανών. Μια λιγότερο καλοπροαίρετη θεότητα –ή τουλάχιστον όχι πάντα τόσο φιλική– ήταν η θεά Μερετσεγκέρ (Meretseger). Αυτή η θεά είχε επίσης μορφή φιδιού και κατοικούσε στην βουνοκορφή της κοιλάδας των βασιλέων και των βασιλισσών στη Θήβα, που ήταν το βασιλικό νεκροταφείο της πόλης. Το όνομά της μεταφράζεται ως «αυτή που αγαπά τη σιωπή». Αναφέρεται πως ήταν άγρια σαν λιοντάρι, όταν θύμωνε, αλλά σαν γλυκό αεράκι, όταν ηρεμούσε. Η βουνοκορφή, στην οποία κατοικούσε, ήταν μια από τις εισόδους του κάτω κόσμου, και η Μερετσεγκέρ ήταν φύλακας αυτής της εισόδου. Αυτά τα φίδια–φύλακες του κάτω κόσμου συνδέονται με τη μυστική σοφία και τις ιερές τελετές, ακριβώς επειδή ζουν υπόγεια και έχουν πρόσβαση στις δυνάμεις, τη μαγεία και την παντογνωσία των νεκρών.
Ωστόσο, ανάμεσα στα φίδια του κάτω κόσμου εκτός από αυτά που σχετίζονται με τη σοφία και τις ιερές τελετές, συγκαταλέγονται και τα επικίνδυνα φίδια που συμβολίζουν το κακό, την προδοσία και τον θάνατο. Αυτά τα φίδια είναι μια εκδήλωση της επιθετικής και καταστροφικής δύναμης των θεών του κάτω κόσμου και του σκότους. Σε αυτή την εκδοχή, καθώς το φίδι συμβολίζει τις σκοτεινές δυνάμεις, είναι επιθετικό και εχθρικό προς τον ήλιο και όλες τις ηλιακές και πνευματικές δυνάμεις (όπως θα δούμε και παρακάτω). Ας μην ξεχνάμε πως ο Διάβολος απεικονίζεται με μορφή φιδιού, στην προσπάθεια να δηλωθεί η πονηρή και απατηλή φύση του. Ένας από τους πιο επικίνδυνους δαίμονες του χάους, ο οποίος ζούσε στον κάτω κόσμο, ήταν ο Άποφις (Apophis) και περιγράφεται τις περισσότερες φορές ως ένα γιγάντιο φίδι. Κάθε βράδυ, όταν ο θεός ήλιος περνούσε από τον κάτω κόσμο με τη βάρκα του, ο Άποφις τον περίμενε για να του επιτεθεί. Ο Mehen, όμως, ένα επίσης γιγάντιο φίδι που ήταν τυλιγμένο γύρω από το ηλιόλουστο σκάφος του Ρα, προστάτευε τον θεό ήλιο από τον Άποφις. Παρόλο που ο Άποφις έχανε και σκοτωνόταν σε κάθε μάχη του με τον Ρα, αυτός ξαναζωντάνευε και περίμενε τον θεό ήλιο να περάσει ξανά με τη βάρκα του το επόμενο βράδυ.
Το αιώνιο ταξίδι του θεού ήλιου στον κάτω κόσμο συνοδεύεται με μια επίσης αιώνια μάχη, και με την αιώνια αναγέννηση του νεκρού εχθρού του. Ο συγκεκριμένος μύθος εξηγεί πολύ καλά την αντίληψη των Αιγυπτίων για τον χρόνο, την αιωνιότητα και τα στοιχεία της φύσης. Ο χρόνος ήταν κυκλικός και τα στοιχεία της φύσης υπάκουαν στον νόμο αυτό. Όπως ο ήλιος χανόταν κάθε βράδυ στην δύση, για να εμφανιστεί από την ανατολή, φέρνοντας το φως της ημέρας, έτσι και ο Νείλος πλημμύριζε κάθε χρόνο, φέρνοντας γονιμότητα στα εδάφη. Ο ίδιος ο χρόνος απεικονίζεται με τον Ουροβόρο όφι (Ouroboros), ένα φίδι που καταπίνει την ουρά του. Με τον τρόπο αυτό, συμβολίζεται η κυκλικότητα που χαρακτηρίζει τον χρόνο και την αιωνιότητα, ένας κύκλος φθοράς, θανάτου και αναγέννησης, που επαναλαμβάνεται διαρκώς και χωρίς τέλος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Harris, Geraldine, (2002), Handbook of Egyptian, California: ABC-CLIO
- Philip, Neil, (1995), The Illustrated Book of Myths – Tales and Legends of the World, London: Dorling Kindersley
