Της Ευστρατίας Γούδα,
Ποιος δεν έχει διαβάσει ή δεν έχει ακούσει, έστω και μια φορά στη ζωή του, το παραμύθι «Η Χιονάτη και οι επτά νάνοι»; Πρόκειται για ένα από τα πιο γνωστά παιδικά παραμύθια που εμπλέκουν στην πλοκή τους τη φιγούρα του νάνου. Η μορφή του νάνου συναντάται σε πολλές μυθολογίες, με κύρια πηγή ίσως τη Γερμανία και τη Σκανδιναβία, αλλά και σε παραμύθια και σε μοντέρνα έργα φαντασίας, όπως ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών του Τόλκιν.
Οι νάνοι παρουσιάζονται στη μυθολογία ως κοντά ανθρωπόμορφα όντα, με γενειάδες, ροδοκόκκινα μάγουλα και πλατιές, κοντές μύτες. Το μέγεθός τους ποικίλει, αναλόγως της περιοχής και εποχής του εκάστοτε θρύλου. Σε ορισμένες ιστορίες είναι μικροί, ενώ αλλού συναντώνται ως λίγο κοντύτεροι, φαρδύτεροι άνθρωποι, που συχνά καμπουριάζουν και έχουν όχι–τόσο–κολακευτικά χαρακτηριστικά, όπως ρόζους, κρεατοελιές και άλλα σημάδια στο πρόσωπο και στο σώμα τους. Σε άλλες ιστορίες είναι σκουρόχρωμοι και μετατρέπονται σε πέτρα με το φως του ήλιου.
Στις πιο μοντέρνες εκδοχές τους, όπως αυτή του Τόλκιν, οι νάνοι είναι αρκετά ψηλοί, με φαρδιές πλάτες, δυνατά χέρια, πλούσιες γενειάδες και έντονα χαρακτηριστικά στο πρόσωπό τους. Οι νάνοι ζουν πολλά χρόνια, είναι ισχυρογνώμονες και περήφανοι, με μεγάλη αγάπη για τον χρυσό, τα πετράδια και την υπόγεια αρχιτεκτονική. Κατοικούν στα βουνά και στο υπέδαφος, όπου έχουν τα δικά τους ορυχεία και σπηλιές, από όπου παίρνουν σίδερο, χαλκό και άλλα μέταλλα και πετράδια, μετατρέποντάς τα σε μυθικά όπλα, πανοπλίες, κοσμήματα και εργαλεία. Σε πολλές βόρειο–ευρωπαϊκές ιστορίες έχουν μαγικές δυνάμεις, που συχνά τις χρησιμοποιούν στην πιο γνωστή ειδικότητά τους, τη σιδηρουργία. Πέραν όμως αυτού, έχουν, επίσης, γνώση και σοφία. Συχνά είναι αυστηροί, αλλά γενναιόδωροι προς αυτούς που θεωρούν φίλους και εκδικητικοί προς αυτούς που τους αδίκησαν.
Οι ιστορίες για σκανδιναβικούς νάνους ξεπήδησαν από τη φαντασία ανθρώπων την εποχή που τα αγροκτήματα ήταν εξαιρετικά απομονωμένα και οι Σκανδιναβοί έπρεπε να ζήσουν σκοτεινούς, μακριούς χειμώνες. Η εμφάνιση και το όνομά τους διαφέρει από τη μια χώρα στην άλλη και από τη μια ιστορία στην άλλη. Οι περισσότεροι Σκανδιναβοί τους περιγράφουν ως μικρά πλάσματα, με μεγάλο κεφάλι και μύτη, με λευκά ή γκρίζα γένια, που καλύπτουν σχεδόν όλο το πρόσωπό τους. Μοιάζουν, επίσης, με προγονικές φιγούρες στη σκανδιναβική παράδοση, καθώς απαιτούν πολύ σεβασμό. Πιστεύεται ότι ζουν σε αγροκτήματα ή αχυρώνες και είναι υπεύθυνοι για την ευημερία και την προστασία τους. Όσοι ζούσαν στους στάβλους φορούν συνήθως γκρίζα ρούχα. Όσοι έμεναν στο κυρίως σπίτι ήταν ντυμένοι πιο προσεγμένα, με μπλε και σκούρα πράσινα ρούχα. Αυτά τα πλάσματα εκτιμούν τους ανθρώπους που φροντίζουν τις περιουσίες και τις φάρμες τους, αλλά κάποιες φορές συνδέονται και με άτακτη συμπεριφορά και φάρσες.
Στους ιρλανδικούς μύθους βρίσκουμε τους “Leprechauns”, μαγικά γέρικα, γενειοφόρα πλάσματα, με πράσινα ρούχα, κουμπωμένα παπούτσια, συχνά δερμάτινη ποδιά και καπέλο. Πριν τον 20ο αιώνα, πιστεύονταν ότι φορούσαν κόκκινα και όχι πράσινα. Ο Ιρλανδός μυθιστοριογράφος Samuel Lover περιγράφει τους Leprechauns με κόκκινο στο έργο του Legends and Stories of Ireland το 1831. Η πιο πιθανή εξήγηση για το πράσινο είναι ότι πρόκειται για το παραδοσιακό εθνικό ιρλανδικό χρώμα που χρονολογείται από το 1642. Το καπέλο μπορεί να προέρχεται από το στυλ της ξεπερασμένης μόδας που ήταν ακόμα κοινό στην Ιρλανδία τον 19ο αιώνα.
Οι Leprechauns εξαφανίζονταν και διέπρατταν αταξίες ή μαγικές ψευδαισθήσεις, ενώ λάτρευαν να κατασκευάζουν παπούτσια. Έβρισκαν θησαυρούς στο υπέδαφος και τους έκρυβαν σε τσουκάλια στη βάση των ουράνιων τόξων. Μάλιστα λέγεται ότι αν πιάσεις έναν Leprechauns, σου δίνει το τσουκάλι ή εκπληρώνει τρεις ευχές σου με αντάλλαγμα την απελευθέρωση του. Οι Ιρλανδοί πιστεύουν πως το γεγονός ότι οι Leprechauns συχνά ξεγελούν άτομα που αναζητούν το δοχείο του χρυσού, είναι προειδοποίηση προς τους ανθρώπους να μην επιδιώκουν τον γρήγορο πλουτισμό και την απόκτηση αντικειμένων, τα οποία δεν τους ανήκουν, αλλά και να μην παρεμβαίνουν σε πράγματα που δεν καταλαβαίνουν.
Στη Νορβηγία οι νάνοι αποκαλούνται “Nisse”. Εμφανισιακά μοιάζουν με τους σουηδικούς νάνους και κατοικούν στα ίδια μέρη, τα αγροκτήματα, τα οποία προστατεύουν. Πολλοί Νορβηγοί πιστεύουν ότι αυτοί έχουν τέσσερα δάχτυλα, με μυτερά αυτιά και μάτια σαν γάτα που μπορούν να αντανακλούν το φως στο σκοτάδι. Αυτό μπορεί να τους κάνει αρκετά τρομακτικούς, αλλά οι Νορβηγοί πιστεύουν ότι είναι ένα αρκετά φιλικό πλάσμα. Μερικές φορές οι Nisse φορούσαν μάλλινα χιτώνια, με βράκα και κάλτσες για τα γόνατα, καθώς και ζώνες γύρω από τη μέση τους, ένα συνηθισμένο φόρεμα των Σκανδιναβών ντόπιων τον 17ο αιώνα. Σχετικά με τις ιδιότητές τους κάποια νορβηγικά παραμύθια λένε ότι μπορούν να δημιουργούν ψευδαισθήσεις ή να κάνουν τους εαυτούς τους αόρατους. Στη Φινλανδία το όνομα των νάνων είναι Tonttu και δεν διαφέρουν από τους προηγούμενους σκανδιναβικούς νάνους.
Στη Σουηδία οι νάνοι είναι γνωστοί ως “Tomte”, που σημαίνει ο κύριος του σπιτιού. Όπως οι Νορβηγοί, έτσι και οι Σουηδοί πιστεύουν ότι οι Tomte προστατεύουν τους αγρότες και τα σπίτια τους. Λέγεται πως δεν τους αρέσουν οι αλλαγές στο σπίτι και παρά το μικροσκοπικό τους ανάστημα, μπορούν να βλάψουν τους τεμπέληδες αγρότες. Ένα άλλο χαρακτηριστικό που τους κάνει ξεχωριστούς είναι το πάθος τους για τη δουλειά. Οι Tomte αγαπούν να κάνουν πράγματα στο σπίτι και δεν τους αρέσει να παρεμβαίνουν οι άνθρωποι στις εργασίες τους, ενώ είναι ιδιαίτερα δραστήριοι τη νύχτα, όταν οι άνθρωποι του σπιτιού κοιμούνται.
Στην Πολωνία συναντάμε, στα μέσα του 16ου αιώνα, ιστορίες που περιγράφουν τους γνόμους (gnomes, από το ελληνικό γη-νόμος, κάτοικος της γης). Οι γνόμοι είχαν διάφορες μαγικές ικανότητες. Μπορούσαν, για παράδειγμα, να κινούνται μέσα στη γη, σαν το χώμα να ήταν αέρας. Στις πιο μοντέρνες απεικονίσεις τους είναι συχνά μακρινοί, μικρότεροι συγγενείς των νάνων, με φυσικό ταλέντο προς την αλχημεία, την επιστήμη και τη δημιουργία παράξενων εφευρέσεων.
Στην ελληνική μυθολογία οι νάνοι είναι γνωστοί ως καλικάντζαροι. Ο λαός τους φαντάζεται με διάφορες μορφές ανά περιοχή με κοινό γνώρισμα την ασχήμια τους. Συνήθως παρουσιάζονται σαν νάνοι, αλλά και ψηλοί, σκουρόχρωμοι, με μαλλιά μικρά και ατημέλητα, μάτια κόκκινα, δόντια πιθήκου, δασύτριχοι, χέρια και νύχια πιθήκου, πόδια γαϊδάρου ή το ένα γαϊδάρου και το άλλο ανθρώπινο. Άλλοτε είναι γυμνοί και άλλοτε ρακένδυτοι με σκούφο από γουρουνότριχες και με παπούτσια, πότε σιδερένια και πότε με τσαρούχια. Είναι πολύ ευκίνητοι, ανεβαίνουν στα δένδρα, πηδούν από στέγη σε στέγη σπάζοντας κεραμίδια και κάνοντας μεγάλη φασαρία. Και ό, τι βρουν απλωμένο, το ποδοπατούν. Άμα βρουν ευκαιρία, κατεβαίνουν από τις καμινάδες στα σπίτια και μαγαρίζουν τα πάντα. Οι καλικάντζαροι βγαίνουν την παραμονή των Χριστουγέννων από τα έγκατα της γης όπου μένουν και πριονίζουν το δέντρο που κρατά τη γη (παραλλαγή του μυθικού Άτλαντα). Τα μέρη που μένουν μετά τον ερχομό τους είναι οι μύλοι, τα γεφύρια, τα ποτάμια και τα μεγάλα μονοπάτια, όπου παραμονεύουν μόνο κατά τη νύχτα και φεύγουν με το τρίτο λάλημα του πετεινού.
Ακόμα και σε χώρες εκτός Ευρώπης μπορούμε να βρούμε ιστορίες που αναφέρονται σε μικρόσωμα ανθρωποειδή πλάσματα, όπως τα “Duende” στην κεντρική και νότια Αμερική, τα οποία μοιάζουν με τα σουηδικά Τomte, και τα Cagn–Cagn στην Αφρική. Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον παράδειγμα είναι, επίσης, τα “Koropokkuru” (αλλιώς Koro–pok–kur ή Koro–pok–guru) από το Χοκκάιντο της βόρειας Ιαπωνίας, όπου κατοικούσαν οι Αϊνού, ιθαγενείς του νησιού με τελείως διαφορετική γλώσσα, κουλτούρα και μυθολογία. Εκεί, τα Koropokkuru ζούσαν ανάμεσα στους ανθρώπους και συχνά τους βοηθούσαν ή αντάλλαζαν αντικείμενα με αυτούς. Ήταν μικρόσωμα, με γενειάδες και κατοικούσαν σε τρύπες και σπηλιές στη γη. Στις ιστορίες έφτιαχναν εργαλεία, αλλά ασχολούνταν και με την κεραμική τέχνη που οι ίδιοι οι Αϊνού δεν ασκούσαν.
Οι νάνοι είναι γνωστοί σε πολλές μυθολογίες ανά τον κόσμο. Το μόνο, λοιπόν, που έχουμε να κάνουμε είναι να ταξιδέψουμε μέσα από τα παραμύθια και να γνωρίσουμε καλύτερα αυτά τα μικρόσωμα, άλλα τόσο ξεχωριστά πλάσματα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mike Dixon-Kennedy (1996), Celtic Myth & Legend: An A-Z of People and Places, Blandford
- James MacKillop (2005), Myths and Legends of the Celts, Penguin Books
- Miranda Aldhouse-Green (2015), The Celtic Myths: A Guide to the Ancient Gods and Legends, Thames & Hudson
- Will o’Wips, Νάνοι – Η μυθολογία τους ανά τον κόσμο, Διαθέσιμο εδώ
- Will o’Wips, Νάνοι στη Μυθολογία, τη Λαογραφία και το Σύγχρονο Fantasy, Διαθέσιμο εδώ
