Της Μαρίας Κουλούρη,
Η τέχνη της γλυπτικής έχει την ικανότητα να μετατρέπει μέσω επεξεργασίας όγκους σκληρών ή μαλακών υλικών σε τρισδιάστατα αντικείμενα–έργα τέχνης. Τον 17ο αιώνα, αυτή η τέχνη θα μπορούσαμε να πούμε πως έλαβε τη σημασία που της άρμοζε. Αυτή την εποχή, η αξία της γλυπτικής ξεπερνούσε αυτή της ζωγραφικής, κάτι που συμβαίνει ακόμα και σήμερα. Το ρεύμα του Μπαρόκ επέβαλλε στη γλυπτική συνθέσεις δυναμικές, με κίνηση και προβολή των ανθρώπινων μελών προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Η γλυπτική της περιόδου, βέβαια, είχε τις βάσεις της σε εκείνη της Αναγέννησης και, συγκεκριμένα, στις καινοτομίες του μεγάλου γλύπτη και ζωγράφου, Μιχαήλ Άγγελου.
Το Μπαρόκ είναι γνωστό για τις έντονες –συναισθηματικά και δραματικά– σκηνές του, αφού ο στόχος του είναι να εντυπωσιάσει. Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα γλυπτικής του Μπαρόκ είναι το έργο του Gian Lorenzo Bernini, «Η Αρπαγή της Περσεφόνης», φιλοτεχνημένο το 1621-22. Το άγαλμα βρίσκεται στη Galleria Borghese στη Ρώμη. Το συγκεκριμένο γλυπτό απεικονίζει τον θεό του Κάτω Κόσμου, Πλούτωνα, να κρατά με τη βία την κόρη της Δήμητρας, Περσεφόνη (Proserpina στα λατινικά), ενώ εκείνη προσπαθεί απεγνωσμένα να του ξεφύγει, σπρώχνοντας τον Πλούτωνα με ένταση στο κεφάλι. Στη σκηνή περιλαμβάνεται και ο σκύλος Κέρβερος, φύλακας του Κάτω Κόσμου.
Αυτή η μεγαλοπρεπής σύνθεση –περίπου 2,50 μέτρων– συνδυάζει την έντονη δραματικότητα με νατουραλιστικά στοιχεία, όπως οι εκφράσεις των προσώπων και οι λεπτομέρειες στα αγγίγματά τους. Για παράδειγμα, παρατηρούμε τα δάχτυλα του Πλούτωνα να βυθίζονται στη σάρκα της Περσεφόνης, ενώ το σπρώξιμο του χεριού εκείνης να δημιουργεί βύθισμα στο κεφάλι του. Τα βυθίσματα των σωμάτων και των δύο προσδίδουν έναν αισθησιακό–ερωτικό τόνο στο άγαλμα, ο οποίος, ωστόσο, έρχεται σε αντίθεση με την αρπαγή και τον βιασμό της Περσεφόνης. Στα αγγίγματα, δηλαδή, υπάρχουν αντιμαχόμενα τα συναισθήματα της ερωτικής έντασης και της έντασης της απόπειρας βιασμού.
Ο ρεαλισμός της απεικόνισης έχει τις βάσεις του στα γλυπτά του Μιχαήλ Άγγελου, όπως ειπώθηκε και παραπάνω. Αυτές οι επιδράσεις είναι εμφανείς στην πτυχολογία των σωμάτων των δύο εικονιζόμενων. Ένα τόσο σκληρό υλικό, όπως το μάρμαρο, είναι δουλεμένο με τέτοιο τρόπο, ώστε όλες οι ανατομικές λεπτομέρειες της Περσεφόνης και του Πλούτωνα να είναι διακριτές από τον θεατή, γεγονός που τον κάνει να ξεχνά πως αντικρίζει ένα έργο τέχνης και όχι μια πραγματική σκηνή, που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του. Η σκηνή, βέβαια, δε μοιάζει εξιδανικευμένη ούτε υπηρετεί το «κάλλος» της Αναγέννησης. Αντίθετα, οι εκφράσεις των προσώπων, η ένταση στην κίνηση και η ανισορροπία της σύνθεσης δίνουν έναν νατουραλιστικό χαρακτήρα, μακριά από την ιδεώδη αρμονία της Αναγέννησης. Ο Bernini αναπτύσσει εδώ το θέμα της ελικοειδούς συστροφής των σωμάτων.
Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό και γοητευτικό, όμως είναι εμπνευσμένο από έναν τραγικό μύθο, αυτόν της αρπαγής της Περσεφόνης. Η Περσεφόνη ήταν παιδί της Δήμητρας και του βασιλιά των θεών, Δία, ο οποίος ήταν γνωστός για τις ερωτικές «ατασθαλίες» του. Η ομορφιά της γοήτευσε τον Πλούτωνα, ο οποίος την ερωτεύτηκε παράφορα και πήρε την απόφαση να την κλέψει. Τότε, μια μέρα που η Περσεφόνη βρισκόταν στο Νύσιο Πεδίο και μάζευε λουλούδια απομακρύνθηκε από τη συντροφιά της και ανοίγοντας τη Γη στα δυο, ο Πλούτωνας εμφανίστηκε με το άρμα του και άρπαξε τη νεαρή θεά. Κανένας, όμως, δεν άκουσε τις φωνές της και έτσι εξαφανίστηκε. Η Δήμητρα, μη μπορώντας να τη βρει, ήταν απαρηγόρητη, γι’ αυτό ο Ήλιος τη λυπήθηκε και προέτρεψε τον Δία να διατάξει τον Πλούτωνα να την επιστρέψει. Εκείνος ήξερε πως έπρεπε να το κάνει, γι’ αυτό της έδωσε να φάει 6 σπόρια ροδιού, ώστε να είναι δεμένη μαζί του. Η Δήμητρα δε μπορούσε να το δεχτεί αυτό, επομένως ο Δίας βρήκε μια συμβιβαστική λύση: Η Περσεφόνη να μένει 6 μήνες στον Κάτω Κόσμο (όσα και τα σπόρια που έφαγε) και 6 μήνες στη Γη. Έτσι, η κακοκαιρία των 6 μηνών και η καλοκαιρία των υπολοίπων 6 βρήκαν την εξήγησή τους μέσα από αυτόν το μύθο.
Αυτός ο μύθος απεικονίζεται εξαιρετικά στο άγαλμα του Bernini. Η υψηλή καλλιτεχνική του αξία πολλές φορές ωθεί τον θεατή στο να ξεχνά την αποτρόπαια πράξη που αυτό απεικονίζει. Βλέποντας το γλυπτό κάποιος μπορεί να εξοργιστεί, να λυπηθεί, να θαυμάσει ή ακόμα και να ταυτιστεί με κάποια από τις μορφές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χαραλαμπίδης Άλκης, Μπαρόκ: Αρχιτεκτονική – Γλυπτική – Ζωγραφική, politeianet.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η Μηχανή Του Χρόνου, Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα και ο θρήνος της θεάς Δήμητρας. Ο μύθος που «εξηγεί» τον υπέροχο κύκλο της φύσης, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
