Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Από τα μαθήματα που κάναμε στην Ιστορία –ήδη από το σχολείο– θυμόμαστε κάποιες σκόρπιες πληροφορίες για το δίκαιο της Αρχαίας Αθήνας. Παρόλα αυτά, ενώ ο καθένας μας θα μπορούσε να ανακαλέσει στη μνήμη του αρκετά στοιχεία για την οργάνωση του κράτους και την εκτελεστική ή νομοθετική εξουσία του 6ου ή του 5ου αι. π.Χ., η λειτουργία των δικαστηρίων δε μας είναι και τόσο γνωστή. Γι’ αυτό και στα πλαίσια μιας μακράς σειράς άρθρων, που αφορούν στην Ιστορία του Δικαίου, το θέμα μας σήμερα είναι η «δικονομία» στην Αρχαία Αθήνα και, συγκεκριμένα, οι αρμοδιότητες των Δικαστηρίων. Στο δεύτερο μέρος αυτού του ταξιδιού θα διαβάσετε πώς ακριβώς γινόταν μια αθηναϊκή δίκη. Γι’ αυτό, μείνετε συντονισμένοι!
Τα Αθηναϊκά Δικαστήρια εκδίκαζαν δύο τύπους υποθέσεων, ιδιωτικές (δίκαι) ή δημόσιες (γραφαί). Οι υποθέσεις αυτές εκδικάζονταν σε τρία είδη δικαστηρίων. Αξίζει να αναφέρουμε ότι τότε δε νοούνταν τα νομικά πρόσωπα, συνεπώς οι υποθέσεις αυτές αφορούσαν διαφορές ανάμεσα σε φυσικά πρόσωπα και μόνο. Η πρώτη κατηγορία δικαστηρίων, που εκδικάζει τη συντριπτική πλειοψηφία των υποθέσεων, ήταν τα λαϊκά δικαστήρια, τα οποία εξέταζαν καταγγελίες που δεν αφορούσαν φόνο ή τραυματισμό. Τα λαϊκά δικαστήρια συνεδρίαζαν σε διάφορες τοποθεσίες, κυρίως κοντά στην Αγορά.
Το πιο γνωστό λαϊκό δικαστήριο –δεν ήταν άλλο– από την Ηλιαία, η οποία είχε 6.000 κληρωτούς λαϊκούς δικαστές. Οι αρμοδιότητες των δικαστών αυτών συμπίπτουν περισσότερο με τους σημερινούς ενόρκους. Παρόλα αυτά, η αποζημίωση για μια μέρα δουλειάς των δικαστών αυτών ήταν μόλις το ποσό των τριών οβολών, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να μην εμφανίζονται για να εκτελέσουν τα καθήκοντά τους –εύλογα–, καθώς τα χρήματα, που θα έπαιρναν θα ήταν λιγότερα από την κανονική τους εργασία και το δικαστήριο να αποτελείται –όπως μαθαίνουμε και από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη– κυρίως από υπερήλικες, οι οποίοι δεν μπορούσαν πλέον να εργαστούν χειρωνακτικά και εκτιμούσαν περισσότερο το μικρό εισόδημα που προσέφερε το λειτούργημα του δικαστή.
Οι υποθέσεις ανθρωποκτονιών και τραυματισμών εκδικάζονταν ενώπιον του δεύτερου τύπου δικαστηρίων και χρησιμοποιούσαν πιο ειδικές και συγκεκριμένες διαδικασίες από τα λαϊκά δικαστήρια. Για παράδειγμα, τα δικαστήρια ανθρωποκτονιών απαγόρευαν δηλώσεις εκτός θέματος, δηλαδή δηλώσεις, τις οποίες οι σημερινοί κανόνες για τη διεξαγωγή των δικών θα θεωρούσαν άσχετες, ενώ τα λαϊκά δικαστήρια ήταν πιο επιεική σχετικά με το ποιες δηλώσεις ήταν αποδεκτές. Τα κείμενα, που σώζονται από τους λογογράφους της εποχής, δείχνουν ότι συχνά κάποιος κατηγορούμενος προσπαθούσε να στρέψει το ακροατήριο υπέρ του, αναφέροντας την καταγωγή του ή προηγούμενα θετικά πεπραγμένα του. Τα δικαστήρια ανθρωποκτονιών δεν είχαν ενόρκους, αλλά βασίζονταν σε 51 πρεσβυτέρους με ισόβια θητεία.
Είναι ενδιαφέρον ότι οι υποθέσεις ανθρωποκτονιών ασκούνταν ως «δίκαι» και όχι ως «γραφαί», σε αντίθεση με σήμερα, που είναι γνωστό ότι στο ποινικό δίκαιο η δίωξη ασκείται από το δημόσιο. Ωστόσο, το δημόσιο συμφέρον σε υποθέσεις ανθρωποκτονιών καταδεικνύεται και στην Αρχαία Αθήνα από το γεγονός ότι, εάν δε μπορούσε να βρεθεί ή να καταδικαστεί κανένας δράστης μιας ανθρωποκτονίας, το όπλο ή το ζώο που είχε προκαλέσει μια δολοφονία κρινόταν ένοχο και καταστρεφόταν ή θανατωνόταν. Σήμερα, κάτι τέτοιο μπορεί να μας φαίνεται αρκετά αφελές, αλλά πρόκειται για ένα τελετουργικό κάθαρσης, που –έστω και επίπλαστα– επανέφερε την κοινωνική ειρήνη στην πόλη.
Το πιο γνωστό δικαστήριο ανθρωποκτονιών ήταν ο Άρειος Πάγος, ο λόφος του Άρη, κοντά στην Ακρόπολη. Άλλα δικαστήρια ανθρωποκτονιών περιλάμβαναν το Παλλάδιο, το Δελφίνιο και το Πρυτανείο. Ενώ ο Άρειος Πάγος προοριζόταν για περιπτώσεις ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως, το Παλλάδιο προοριζόταν για περιπτώσεις ανθρωποκτονίας, που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε ως εξ αμελείας. Όταν ένας κατηγορούμενος ένιωθε ότι ήταν δικαιολογημένη η διάπραξη μιας ανθρωποκτονίας, δικαζόταν στο Δελφίνιο. Για ανθρωποκτονίες με ζώα, άψυχα αντικείμενα ή άγνωστα πρόσωπα, η δίκη παραπεμπόταν στο Πρυτανείο.
Μια τρίτη κατηγορία ήταν τα ναυτικά δικαστήρια, τα οποία μπορεί να ήταν λαϊκά δικαστήρια, αλλά λειτουργούσαν με ένα διαφορετικό σύνολο διαδικασιών και κανόνων. Ο στόχος των ναυτικών δικαστηρίων ήταν να παράσχουν αποφάσεις για τη διευκόλυνση του εμπορίου. Οι υποθέσεις των ναυτικών δικαστηρίων συχνά αφορούσαν μη Αθηναίους εμπόρους ή μετοίκους (μη πολίτες, που ζούσαν στην Αθήνα). Σε κείμενα του 4ου αιώνα αναφέρεται, μάλιστα, ότι αίτημα ήταν η απλούστευση των διαδικασιών αυτών, ώστε να μπορούν οι εμπορευόμενοι να μη χάνουν χρόνο στο λιμάνι και να εμπιστεύονται τους Αθηναίους για τις διαφορές τους. Συνολικά, το αθηναϊκό δικαστικό σύστημα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είχε τους δικούς του δικονομικούς κανόνες, οι οποίοι ήταν διαφορετικοί ανά τύπο δικαστηρίου, πράγμα που σε διαφορετική και πολύ πιο περίπλοκη μορφή συμβαίνει μέχρι σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Gagarin, M. 2005. “The Unity of Greek Law” in The Cambridge Companion to Ancient Greek Law, ed. M. Gagarin and D. Cohen, 35. Cambridge, U.K. Cambridge University Press.
- Lanni, A. 2004. “Verdict Most Just: The Modes of Classical Athenian Justice.” 16 Yale Journal of Law and Humanities 277, 281.
