Το βυζαντινό ναυάγιο του Bozburun: Ένας θησαυρός πληροφοριών για τον 9ο αιώνα

Του Θανάση Κουκόπουλου,

Το ναυάγιο του Bozburun βρέθηκε πολύ κοντά στις νοτιοδυτικές ακτές της Μικράς Ασίας πλησίον του Bodrum. Ανασκάφηκε την περίοδο 1995-1998. Χρονολογείται τον 9^ο αιώνα. Κοντά στο σημείο που ναυάγησε υπήρχαν τρία καλά φυλαγμένα λιμάνια, αλλά και διάφοροι εμπορικοί σταθμοί. Το μήκος του υπολογίζεται στα 14 μ. Επρόκειτο για πλοίο σχετικά ορθογώνιας διαμήκους τομής. Διέθετε δύο πηδάλια. Επίσης, εντοπίστηκε το μαγειρείο κοντά στην πρύμνη, ενώ υπήρχε και ένας επιπλέον χώρος («καμπίνα») πίσω από αυτό. Πέρα από τα κινητά ευρήματα, τα οποία θα αναλυθούν παρακάτω, ανασύρθηκαν στην επιφάνεια και τα ξύλινα δομικά μέλη του πλοίου. Η καρίνα σώθηκε σχεδόν ολόκληρη και είχε μήκος περίπου 12 μ.

Η καρίνα (επίμηκες κομμάτι ή κομμάτια ξύλου, πάνω στο οποίο/στα οποία κατασκευάζεται ο υπόλοιπος σκελετός του πλοίου και αποτελεί το κατώτερο τμήμα του, η «ραχοκοκαλιά» του πλοίου), η στείρα (δοκός ή σύνολο από δοκούς, που αποτελεί/-ούν την οργανική, πρωραία και ανασηκωμένη προέκταση της καρίνας) και το ποδόστημα (κάθετο ή ανασηκωμένο κομμάτι ξύλου ή σύνολο από ξύλινα κομμάτια, τα οποία αποτελούν προέκταση της τρόπιδας) κατασκευάστηκαν από βελανιδιά, οι νομείς (κάθετα ή ανασηκωμένα δοκάρια που συνδέονται με την καρίνα και αποτελούν σημαντικό κομμάτι του σκελετού του πλοίου) από βελανιδιά και πεύκο, ενώ το κέλυφος ως επί το πλείστον από βελανιδιά.

Από την ανάλυση των σωζόμενων μελών εξήχθη το συμπέρασμα ότι, μετά τη συναρμολόγηση της καρίνας, της στείρας, του ποδοστήματος και των πρώτων νομέων, τοποθετούνταν εναλλάξ οι σανίδες του κελύφους και οι νομείς. Στο μαγειρείο ένα σύνολο από οικοδομικούς λίθους σε δεύτερη χρήση καλυπτόταν από πλακίδια. Προφανώς επρόκειτο για την εστία του πλοίου.

Το φορτίο του πλοίου περιλάμβανε 1.300 αμφορείς με συνολικό βάρος 20-25 τόνων. Πιθανώς περιείχαν κάποιο είδος παχύρρευστου κρασιού ή μούστο. Σε άλλους βρέθηκαν πυρήνες από σταφύλια. Ο επικρατέστερος τύπος είναι η λεγόμενη «επιβίωση» του LRA 1 (LRA=Late Roman Amphora=Υστερορωμαϊκός Αμφορέας). Οι ανασκαφείς, ωστόσο, διέκριναν και άλλους τρεις τύπους. Ο δεύτερος είναι ο μικρότερος και πιο ολιγάριθμος. Αφορά αμφορείς με ανασηκωμένο πυθμένα, τονισμένο ώμο και μεγαλύτερο άνοιγμα στομίου. Ο τύπος 3 έχει σώμα παρόμοιο με αυτό των «επιβιώσεων» του LRA1, αλλά στενότερο κυλινδρικό λαιμό και πιο κυκλικές λαβές. Στην περίπτωση αυτή ανιχνεύονται παράλληλα με αμφορείς που βρέθηκαν στην Κριμαία. Ο 4^ος τύπος χαρακτηρίζεται από τον πολύ πιο στενό πυθμένα. Επιπρόσθετα, στον χώρο του μαγειρείου ανακαλύφθηκε ένα σύνολο από 10 μαγειρικά σκεύη. Παράλληλα τέτοιων αντικειμένων έχουν βρεθεί στην ενδοχώρα της Καρίας.

Κρίνοντας από τη χωρητικότητα του πλοίου, τον αριθμό των αμφορέων και τη διασπορά τους στον χώρο, οι μελετητές συμπέραναν ότι το αμπάρι στο τελευταίο του ταξίδι γέμισε με δύο ή και τρεις σειρές στοιβαγμένων αμφορέων. Οι αμφορείς στο κατώτερο τμήμα του κεντρικού αμπαριού βρέθηκαν προσεκτικά στοιβαγμένοι, όπως τους είχαν αφήσει οι λιμενεργάτες.

Πάνω από 200 αμφορείς διέθεταν στους ώμους τους graffiti, τα οποία εγχαράχτηκαν μετά την όπτηση. Λίγοι διέθεταν περισσότερες της μίας επιγραφές και λίγοι Χριστογράμματα ή άλλα σύμβολα. Εδώ τα εγχάρακτα σημεία θεωρείται ότι αφορούν ως επί το πλείστον ονόματα, ενώ μόνο τέσσερα επαναλαμβάνονται περισσότερες από πέντε φορές. Για παράδειγμα, η συντομογραφία «ΑΝ» πιθανόν παραπέμπει στο όνομα Αναστάσιος, ενώ το «ΓΕ» στο Γεώργιος.

Η καθεμία εμφανίζεται σε τουλάχιστον 25 αμφορείς. Οι αμφορείς με τη συντομογραφία «ΑΝ» ήταν ομαδοποιημένοι σε πυκνή συστάδα στο κατώτερο τμήμα του αμπαριού. Οι ανασκαφείς παρατήρησαν ότι οι αμφορείς τοποθετήθηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε τα graffiti να είναι εμφανέστατα. Επίσης, εμφανίζεται και η γνωστή επιγραφή «ΕΠΙC», η οποία ολοφάνερα παραπέμπει σε επίσκοπο. Δεν αποκλείεται το κρασί αυτών των αμφορέων να προοριζόταν για λειτουργική χρήση. Γενικότερα, οι αμφορείς ήταν ομαδοποιημένοι ανάλογα με τον «ιδιοκτήτη». Όσον αφορά αυτούς που δεν φέρουν κάποιο σημείο, πιθανόν ανήκαν στον πλοιοκτήτη.

Επίσης, έχουν βρεθεί 420 πώματα από πηλό και φλοιό πεύκου. Τουλάχιστον 62 βρέθηκαν στη θέση για την οποία προορίζονταν, με τους περισσότερους αμφορείς σε αυτές τις περιπτώσεις να παραμένουν άθικτοι. Τουλάχιστον 30 βρέθηκαν μέσα στα αγγεία. Κάποια διέθεταν ταυτόχρονα πώματα στο στόμιο και στο εσωτερικό. Ίσως να υπάρχουν κάποιες εύλογες εξηγήσεις για αυτές τις ιδιαιτερότητες. Ενδεχομένως οι έμποροι να ήθελαν να ξεχωρίσουν τα κρασιά εκλεκτής ποικιλίας με ένα διπλό πώμα ή οι άκρες κάποιων άλλων να μην διαμορφώθηκαν σωστά και να έπεσαν μέσα στον αμφορέα, οπότε θα αντικαταστάθηκαν από άλλα.

Όσον αφορά τα υπόλοιπα ευρήματα, πολύ σημαντική είναι η ανακάλυψη μιας χάλκινης ζυγαριάς με μολύβδινο αντίβαρο. Το μέγεθός της είναι παρόμοιο με άλλα μεσοβυζαντινά παραδείγματα, τα οποία προορίζονταν για ζύγισμα αντικειμένων άνω των 16 κιλών. Κοντά στο σημείο που βρέθηκε ανακαλύφθηκε και ένα πήλινο λυχνάρι, το οποίο παρουσιάζει σημάδια εκτεταμένης χρήσης (μαύρο σε μεγάλο βαθμό). Στην άνω επιφάνεια εντοπίζεται υποτυπώδης διακόσμηση. Ακόμα, βρέθηκαν όχι μόνο άγκυρες, αλλά και τα σχοινιά τους. Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει και ένα κομμάτι ακατέργαστου ελεφαντοστού.

Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό ναυάγιο, από το οποίο αντλούμε εξαιρετικά χρήσιμες πληροφορίες τόσο για τη ναυπηγική όσο και, εν γένει, για τον υλικό πολιτισμό μίας περιόδου, κατά την οποία το Βυζάντιο αναγεννάται και ακμάζει.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Harpster, Matthew, “Dowels as a Means of Edge-to-Edge Joinery in the 9th-century AD Vessel from Bozburun, Turkey”, The International Journal of Nautical Archaeology 34:1 (2005), 88-94
• Hocker, Frederick & McManamon, John, “The Bozburun Ship: A modest middle Byzantine merchantman”, The Institute of Nautical Archaeology Quarterly 47:3/4 (2020), 16-23
• Hocker Frederick, Yamini George & Sara, “Bozburun Byzantine Ship Excavations: The Final Campaign 1998”, The Institute of Nautical Archaeology Quarterly 25:4 (1998), 3-13
• Poulou-Papadimitriou, Natalia, “The Aegean during the ‘transitional’ period of Byzantium: the archaeological evidence”, στο: J. Crow & D. Hill (επιμ.), Naxos and the Byzantine Aegean: Insular Responses to Regional Change, τ. 7, Αθήνα 2018, 29-50
• Steffy, Richard (2012), Wooden Ship Building and the Interpretation of Shipwrecks, Texas