Της Χιόνας Οικονομάκη,
Έναν μήνα και κάτι μέρες πριν, στις 10 Οκτωβρίου του 2022, εγκαινιάστηκαν οι σταθμοί «Πειραιάς», «Δημοτικό Θέατρο» και «Μανιάτικα» του μετρό της Αθήνας. Με αφορμή αυτό, λοιπόν, θα… περιηγηθούμε νοητά στα ιστορικά Μανιάτικα. Σε μία γραφική γειτονιά του Πειραιά που, αντιστεκόμενη στους γρήγορους ρυθμούς ζωής και την απρόσωπη καθημερινότητα που επιτάσσει η εποχή μας, παραμένει μία γειτονιά αυθεντική που διατηρεί την ταυτότητά της και προάγει τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της. Μία γειτονιά με ενδιαφέρουσα ιστορία που βασίζεται, ως επί το πλείστον, στο εθιμικό της δίκαιο. Μία συνοικία που αξίζει να επισκεφθεί κανείς, όχι για να κάνει βόλτα στα μαγαζιά, μα για να μεταφερθεί σε χρόνους παλαιότερους και απλούστερους, να έρθει σε επαφή με μία καθημερινότητα που απέχει από τα σύγχρονα πρότυπα.
Τα Μανιάτικα βρίσκονται κοντά στο Λιμάνι του Πειραιά, συνορεύοντας βόρεια με τη Νίκαια, ανατολικά με την Παλαιά Κοκκινιά και δυτικά με τα Ταμπούρια. Η ονομασία «Μανιάτικα», όπως είναι αναμενόμενο, οφείλεται στους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι στη συντριπτική τους πλειοψηφία κατάγονται από τη λακωνική Μάνη. Ο παράγοντας αυτός υπήρξε, μάλλον, καθοριστικός για τη σύγχρονη διαμόρφωση του γενικότερου κλίματος στα Μανιάτικα, με τον θεσμό της οικογένειας να κυριαρχεί και τους περισσότερους γείτονες να γνωρίζονται μεταξύ τους.
Όπως εξηγεί η ιστορικός Μαρία Σαμπατακάκη, «οι Μανιάτες που έφυγαν από τον τόπο τους, για λόγους βιοποριστικούς ή και εξαιτίας κάποιου γδικιωμού, εγκαταστάθηκαν σε έναν λόφο κοντά στο λιμάνι. Αυτό, συνέβη, αφενός επειδή αναζητούσαν κάτι που να προσιδιάζει στο σκληροτράχηλο τοπίο της πατρίδας τους και αφετέρου, διότι ήθελαν να εξασφαλίσουν τη θέαση της θάλασσας». Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας πως μπορεί η Μάνη να είναι μία περιοχή βραχώδης και συνυφασμένη με τα επιβλητικά βουνά της, όμως οι κάτοικοί της για πολλά χρόνια ασχολήθηκαν με την πειρατεία και διέπρεψαν ως κουρσάροι.
Πριν από τους Μανιάτες, στον Πειραιά είχαν εγκατασταθεί οι Υδραίοι και οι Χιώτες, αναδεικνύοντας τις δυνατότητές τους τόσο στη ναυτιλία όσο και στα πεδία της οικονομίας και του εφοπλισμού. Οι νεοαφιχθέντες Μανιάτες, πάντως, δεν είχαν καμία σχέση με αυτά και χρειάστηκε να δουλέψουν σκληρά για να ξεκινήσουν τη νέα τους ζωή. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, λοιπόν, έγιναν εργάτες και, με ιδιαίτερο μεράκι, κατόρθωσαν να ορθοποδήσουν. Η νοοτροπία της κλειστής –σχεδόν αυτάρκους– κοινωνίας, με την οποία είχαν ανατραφεί, δεν έπαψε να ακολουθεί τους Μανιάτες του Πειραιά.
Τα Μανιάτικα βρίσκονται στη λεγόμενη «σκοτεινή» πλευρά του Λιμανιού του Πειραιά, ο οποίος άτυπα διακρίνεται στον «αστικό» Πειραιά, που περιλαμβάνει: το Μικρολίμανο, το Πασαλιμάνι και την Πλατεία Αλεξάνδρας και τον «σκληρό» Πειραιά· με τα Μανιάτικα, τη Δραπετσώνα και το ίδιο το λιμάνι. Με αποκορύφωμα τα χρόνια πριν το 1940, οι υπαγόμενες στον «σκληρό» Πειραιά περιοχές διέθεταν ένα ήθος δεσποτικό και ιδιόμορφο που εκφραζόταν επιβλητικά.
Αναλυτικότερα, κάτω από αυτές τις συνθήκες, ήρθαν στην επιφάνεια αυτοί που σήμερα είναι γνωστοί ως «Μάγκες του Πειραιά», άνδρες που κουβαλούσαν πιστόλια, αρέσκονταν στις έμπρακτες φιλονικίες και έπαιρναν στα χέρια τους την «απονομή της δικαιοσύνης», η οποία βασιζόταν στη δική τους κρίση. Κάπως έτσι, δεν πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι τα Μανιάτικα του Πειραιά αποτέλεσαν μία από τις πιο «άγριες» συνοικίες που έχουν υπάρξει στη χώρα μας. Ρεμπέτικα τραγούδια, καπνός από τσιγάρα, γεμάτα καφενεία και άνθρωποι που δεν σήκωναν… μύγα στο σπαθί τους είναι μερικές εικόνες που περιγράφουν εύστοχα την περιοχή στις αρχές του περασμένου αιώνα.
Οι σχέσεις μεταξύ των Μανιατών του Πειραιά παρουσιάζουν ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον χαρακτηριστικό που οφείλεται στον θεσμό της οικογενειοκρατίας, ο οποίος εξακολουθούσε να υφίσταται. Πιο συγκεκριμένα, οι οικογένειες, ακόμη κι αν δεν συνδέονταν με σχέσεις αίματος, παρουσίαζαν έναν δεσμό ιδιαίτερο, ο οποίος έγκειτο στον παράγοντα της προστασίας. Η ισχυρότερη, δηλαδή, οικογένεια αναλάμβανε την προστασία των υπολοίπων, σχηματίζοντας τις λεγόμενες «φατρίες».
Παραδοσιακά, στις απανταχού μανιάτικες κοινωνίες, οι ισχυρές οικογένειες είναι τουλάχιστον 2 και συχνά προκύπτουν διαμάχες μεταξύ τους, που δύνανται να εξελιχθούν και σε γδικιωμούς. Σε αυτές τις περιπτώσεις, δεδομένης της έντονης αίσθησης δικαίου των Μανιατών και της μεγάλης σημασίας που δίνουν, διαχρονικά, στην έννοια του σεβασμού, οι μεταξύ τους φιλονικίες λάμβαναν μεγάλες διαστάσεις, ενώ μικρότερης ισχύος οικογένειες δε δίσταζαν να πάρουν θέση υπέρ της φατρίας τους. Κάτι, όμως, που είναι εντυπωσιακό είναι πως όταν απειλούνταν ή προσβάλλονταν από κάποιον εκτός της κλειστής τους κοινωνίας, κάτι που δεν ήταν σπάνιο, αφού μιλάμε για ανθρώπους που δεν… «σήκωναν πολλά», συσπειρώνονταν. Επομένως, μπορεί μεταξύ τους να είχαν διαφορές, όμως μπροστά στην προάσπιση των αξιών τους, ήταν πάντοτε ενωμένοι.
Πλέον τα Μανιάτικα, σαφέστατα, δεν έχουν καμία σχέση με την εικόνα τους τον περασμένο αιώνα. Εξακολουθούν, όμως, να είναι μία γειτονιά «οικογενειακή», αφού ως κατάλοιπο της παλαιάς οικογενειοκρατίας επικρατεί σεβασμός και εκτίμηση ανάμεσα στις οικογένειες, η γνωριμία μεταξύ των οποίων βρίσκεται πολλά χρόνια πριν. Μία περιοχή που δεν αλλοιώθηκε από τα σύγχρονα πρότυπα, γεμάτη με ανθρώπους που αγαπούν και τιμούν τις παραδόσεις τους, και συμβιώνουν αρμονικά. Αυτό, μάλλον, είναι και το κύριο γνώρισμα των Μανιάτικων: μένουν αναλλοίωτα επειδή σέβονται τις ρίζες τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Οδοιπορικό στα Μανιάτικα του Πειραιά, nou-pou.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τι κάνει τα Μανιάτικα τόσο ξεχωριστά σε σχέση με άλλες γειτονιές του Πειραιά;, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
- Επόμενη Στάση: Μανιάτικα, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
