Της Χρυσοβαλάντου Μανουσαρίδου,
Η βυζαντινή αυτοκρατορία αποτέλεσε μια από τις μακροβιότερες αυτοκρατορικές δυνάμεις που γνωρίζουμε. Επρόκειτο για την αδιάσπαστη διοικητική συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η οποία κατάφερε να επιβιώσει 11 αιώνες μέχρι την οριστική της πτώση και υποδούλωση στους Οθωμανούς. Κατά τη διάρκεια αυτής της πολύχρονης πορείας, όπως είναι φυσικό, δεν υπήρξε πάντα το ίδιο ισχυρή και ακλόνητη, αφού πολλές ήταν οι φορές που σώθηκε λίγο πριν την καταστροφή. Οι λόγοι που την οδήγησαν στο χείλος του γκρεμού; Πάμπολλοι. Οι ανυποχώρητοι και ανελέητοι εχθροί, οι εσωτερικές έριδες, η αλλεπάλληλη διαδοχή αυτοκρατόρων που δεν προλάβαιναν να ολοκληρώσουν το έργο τους, οι οικονομικές δυσκολίες και η τεράστια έκταση γης είναι ενδεικτικά ορισμένοι κύριοι παράγοντες αποδυνάμωσης της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Στα χρόνια της δυναστείας του Ηρακλείου, οι αυτοκράτορες συνάντησαν ιδιαίτερα σημαντικά προβλήματα τόσο όσον αφορά τα εσωτερικά ζητήματα του κράτους (λοιμοί, κακές σοδειές), όσο και τις εξωτερικές σχέσεις (επιδρομές Σλάβων και Περσών). Η απόδοση της ίδρυσης των θεμάτων σε έναν συγκεκριμένο αυτοκράτορα, βάσει των πορισμάτων της νεότερης έρευνας, πλέον δεν ευσταθεί. Φαίνεται ότι η διαμόρφωσή τους ήταν προϊόν μακροχρόνιων διεργασιών. Ως πρώιμες μορφές θεμάτων θεωρούνται τα εξαρχάτα της Ραβέννας και της Αφρικής, για τα οποία οι πρώτες μαρτυρίες ανάγονται στην εποχή του αυτοκράτορα Μαυρικίου (582-602). Κομβικό ρόλο στην ολοκλήρωση αυτής της τόσο σημαντικής για την επιβίωση της αυτοκρατορίας μεταρρύθμισης έπαιξε η δυναστεία των Ισαύρων (8ος αι.). Τα θέματα ήταν στρατιωτικοδιοικητικές οντότητες, στις οποίες οι στρατηγοί αναλάμβαναν και την πολιτική διοίκηση των περιοχών ευθύνης τους.
Τα θέματα, λοιπόν, δημιουργήθηκαν με σκοπό την καλύτερη διοίκηση των επαρχιών της αυτοκρατορίας (σε αντίθεση με το δυσλειτουργικό σύστημα των τεράστιων επαρχοτήτων της πρώιμης βυζαντινής περιόδου), αλλά και την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των εχθρικών εισβολών. Η λέξη «θέμα» σήμαινε βασικά ένα στρατιωτικό σώμα και, στη συνέχεια, ταυτιζόταν και με τη διοικητική περιφέρεια που προστάτευε.
Κάτοικοι των θεμάτων ήταν ελεύθεροι αγρότες, οι οποίοι είχαν την υποχρέωση να στρατεύονται κάθε φορά που οι εχθροί εισέβαλλαν. Σε αντάλλαγμα, δίνονταν στρατιωτικά κτήματα ή στρατιωτόπια στους αγρότες-στρατιώτες για να τα καλλιεργούν και να βιοπορίζονται από αυτά. Μάλιστα, η κατοχή ενός τέτοιου κτήματος δεν επέτρεπε την πώληση, αλλά μόνο την κληροδότησή του, με επακόλουθη την κληροδότηση και της υποχρέωσης στρατιωτικής θητείας. Από τα κέρδη των κτημάτων οι αγρότες-στρατιώτες συντηρούσαν τις οικογένειές τους, τον οπλισμό τους και το άλογό τους.
Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως η λειτουργία των θεμάτων ήταν κυρίως αμυντική. Η βυζαντινή αυτοκρατορία είχε πάρα πολλούς εχθρούς και πάρα πολλά μέτωπα να αντιμετωπίσει. Η δημιουργία ενός «ντόπιου» στρατού ήταν καταλυτικής σημασίας για πολλούς λόγους: Πρώτον, το κράτος έπαψε να επιβαρύνεται οικονομικά με τις δαπάνες των μισθοφορικών στρατευμάτων. Οι μισθοφόροι που προσλαμβάνονταν για την ενίσχυση της άμυνας του κράτους έβλεπαν τη φύλαξη των συνόρων ως μια απλή δουλειά, για την ποιότητα της οποίας πολλές φορές αδιαφορούσαν. Δεύτερον, οι αγρότες-στρατιώτες είχαν κάθε λόγο να προστατεύουν τα εδάφη των θεμάτων στα οποία κατοικούσαν, διότι συνακόλουθα προστάτευαν και τις περιουσίες τους. Έτσι, πολεμούσαν με αυταπάρνηση και με μόνο στόχο τη φύλαξη του κράτους.
Στη μακρόχρονη πορεία της και στην προσπάθειά της να επιβιώσει, η πολύπαθη βυζαντινή αυτοκρατορία πέρασε από «σαράντα κύματα». Άλλοτε οι αποφάσεις των αυτοκρατόρων της υπήρξαν σωτήριες και καθοριστικές και άλλοτε επιβλαβείς και ολέθριες. Τα θέματα κατάφεραν να συμβάλλουν όχι μόνο στην αναχαίτιση εχθρικών επιδρομών, αλλά και στην αύξηση της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ostrogorsky, Georg (2017), Τα βυζαντινά «θέματα», eranistis.net. Διαθέσιμο εδώ
- Καραγιαννόπουλος, Ιωάννης (1987), Η Βυζαντινή Ιστορία από τις πηγές, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας
