Του Θεόδωρου Δημούδη,
Τα λοιμώδη νοσήματα, δηλαδή οι μεταδοτικές ασθένειες που οφείλονται σε ζωντανούς και νοσογόνους παράγοντες (ιοί, βακτήρια, μύκητες κλπ.), έχουν σημαδέψει την ιστορία του ανθρώπινου είδους και έχουν αλλάξει την πορεία ολόκληρων πολιτισμών. Οι πανδημίες που προκαλούν τέτοιου είδους νοσήματα θα προβληματίζουν για πολύ καιρό την επιστημονική κοινότητα και θα αποτελούν μία από τις επιπτώσεις της αδηφάγας και υπερκαταναλωτικής σύγχρονης κοινωνίας, για τους λόγους που θα εξηγήσουμε αργότερα. Ωστόσο, λίγοι από όσους διαβάζουν αυτό το άρθρο γνωρίζουν πως μέχρι πριν από 10.000 χρόνια οι λοιμώδεις ασθένειες δεν αποτελούσαν κίνδυνο για τον άνθρωπο. Το γεγονός αυτό άλλαξε με την εξημέρωση των ζώων.
Με την έναρξη της Νεολιθικής Περιόδου, η συλλογή καρπών και το κυνήγι υποχώρησαν για να αναπτυχθεί η γεωργία και η κτηνοτροφία, με την καλλιέργεια των φυτών και την εξημέρωση των ζώων. Από τότε που εξημερώθηκαν, τα ζώα υπήρξαν πηγή λοιμώξεων για τον άνθρωπο. Σύμφωνα με τον Αμερικανό γιατρό Μάικλ Γκρέγκερ, διευθυντή της Υπηρεσίας Δημόσιας Υγείας και Κτηνοτροφίας των Η.Π.Α., σχεδόν όλες οι αναδυόμενες επιδημίες προέρχονται από τα ζώα, κυρίως λόγω της αλλαγής του τρόπου ζωής τους. Για παράδειγμα, η εξημέρωση των αγελάδων και των προβάτων έφερε τον ιό riderpest, ο οποίος μετατράπηκε στον ιό της ανθρώπινης ιλαράς, με εκατοντάδες εκατομμύρια θύματα τον τελευταίο αιώνα. Παρομοίως, η ευλογιά προήλθε από την πανώλη της καμήλας, ο τυφοειδής πυρετός από τα κοτόπουλα, η λέπρα από το νεροβούβαλο, ο ιογενής κοκίτης από τα γουρούνια, ενώ η γρίπη από τις πάπιες! Όσο για τα άλογα, εικάζεται ότι είναι υπεύθυνα για το κοινό κρυολόγημα. Αρκεί να σκεφτούμε πόσο συχνά είχαν τα άλογα την ευκαιρία να φταρνιστούν στο συλλογικό πρόσωπο της ανθρωπότητας μέχρι να χαλιναγωγηθούν. Μέχρι τότε, το κοινό κρυολόγημα κατά πάσα πιθανότητα ήταν κοινό μόνο σε αυτά.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι κατά την αποίκηση της Αμερικής, οι ασθένειες των Ευρωπαίων εξάλειψαν το 95% των ιθαγενών, ενώ δε συνέβη το αντίθετο. Οι αμερικανικές πανώλες δε σκότωναν τους Ευρωπαίους, γιατί πολύ απλά δεν υπήρχαν. Οπότε, ενώ οι λευκοί πέθαιναν κατά εκατομμύρια από πανδημίες σε Ευρώπη και Ασία, κανείς δεν πέθανε από ασθένειες στον «Νέο Κόσμο», καθώς δεν είχαν εξημερώσει άγρια ζώα και οι ασθένειες των ζώων δε μεταδίδονταν.
Η επόμενη μεγάλη περίοδος εξάπλωσης ανθρώπινων ασθενειών ξεκίνησε με τη Βιομηχανική Επανάσταση στις αρχές του 20ου αι., όπου παρατηρήθηκε έξαρση ασθενειών, όπως ο καρκίνος, ο διαβήτης, η παχυσαρκία κλπ. Όμως, τον ίδιο κιόλας καιρό, με την ανακάλυψη της πενικιλίνης και την αντιμετώπιση της πολιομυελίτιδας και της ευλογιάς, θεωρήθηκε ότι οι μεταδοτικές ασθένειες αποτελούσαν πλέον παρελθόν. Μάλιστα, το 1968 ο επικεφαλής των υγειονομικών υπηρεσιών των Ηνωμένων Πολιτειών διακήρυξε ότι ο πόλεμος κατά των λοιμώξεων είχε κερδηθεί, ενώ ο Πρύτανης της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Yale δήλωσε πως δε θα προέκυπταν πλέον νέα μεταδοτικά νοσήματα. Δυστυχώς, μια δεκαετία μετά οι ισχυρισμοί τους διαψεύστηκαν.
Από τότε μέχρι σήμερα, η ανθρωπότητα βιώνει ένα νέο κύμα έξαρσης των λοιμωδών νοσημάτων, νέες επιδημίες και πανδημίες με εκατομμύρια θύματα σε όλον τον πλανήτη. Από το 1975 έως το 2010 είχαν καταγραφεί περισσότερα από τριάντα νέα νοσήματα, ως επί το πλείστον ιογενούς αιτιολογίας, όπως Έμπολα, MERS, SARS, κ.ά. Βρισκόμαστε πλέον σε μια εποχή νέας νοσηρότητας που οι ιστορικοί της ιατρικής την αποκαλούν εποχή των αναδυόμενων επιδημιών.
Η αιτία αυτής της νέας έξαρσης εντοπίζεται πάλι στην αλλαγή της διατροφής μας και της σχέσης μας με τα ζώα. Ο άνθρωπος κυνηγούσε άγρια ζώα εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια, αλλά ποτέ όπως σήμερα. Με τη ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη να ξεπερνάει τις τοπικές προμήθειες, οι βιομηχανίες έχουν στήσει τεράστιες φάρμες εκτροφής, όπου στριμώχνουν χιλιάδες ζώα σε μικρά κλουβιά και τα εμπορεύονται λαθραία παγκοσμίως. Αυτό το εντατικό εμπόριο κρέατος από άγρια ζώα ξεκίνησε στις αγορές ζωντανών ζώων της Ασίας. Αυτές οι αγορές πήραν μια ομάδα ιών που τους γνωρίζαμε από το κοινό κρυολόγημα και τους μετέτρεψαν στον θανατηφόρο SARS που διαδόθηκε έπειτα σε όλο τον κόσμο.
Σε ό,τι αφορά τις συνθήκες εκτροφής, οι μισές κότες παραγωγής αβγών στον κόσμο είναι πλέον περιορισμένες στις λεγόμενες κλωβοστοιχίες. Σε αυτά τα μικρά κλουβιά μπορεί να βρίσκονται στοιβαγμένες σε μια μόνο φάρμα εκτροφής, σε ανήλιαγες αποθήκες, ακόμα και 1.000.000 κότες. Οι εξελικτικοί βιολόγοι πιστεύουν πως ο συνωστισμός αυτός ευθύνεται για την εμφάνιση των υπερ –λοιμωδών επιθετικών ιών όπως ο τύπος Η5Ν1 του ιού της γρίπης, ο οποίος εμφανίστηκε το 1996 στην Κίνα και προκάλεσε το 2009 την πανδημία της γρίπης των πτηνών. Η γρίπη των πτηνών υπάρχει εδώ και εκατομμύρια χρόνια ως αβλαβής εντερικός ιός υδρόβιων πτηνών όπως οι πάπιες, ο οποίος μεταδίδεται μέσω του νερού. Όταν, όμως, στοιβάζονται μολυσμένες πάπιες σε μια αγορά με μη υδρόβια πτηνά, όπως οι κότες, τότε ο ιός, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να πραγματοποιεί εκατομμύρια μεταλλάξεις, μπαίνει σε νέους ξενιστές και προκειμένου να επιβιώσει, να μεταλλάσσεται και βρίσκει νέα όργανα, όπως το αναπνευστικό σύστημα, προκειμένου να πολλαπλασιαστεί και να επιβιώσει.
Η φύση έχει θέσει ένα όριο στο πόσο λοιμώδεις γίνονται οι ιοί ή τουλάχιστον υπήρχε όριο μέχρι σήμερα. Εδώ μπαίνει η εντατική εκτροφή πουλερικών. Όταν το επόμενο ράμφος είναι λίγα εκατοστά μακριά, ίσως δεν υπάρχει όριο στο πόσο θανάσιμοι μπορούν να γίνουν οι ιοί. Το ίδιο είχε συμβεί και με τα γουρούνια. Σχεδόν τα μισά γουρούνια του πλανήτη είναι παρομοίως συνωστισμένα σε εντατικές φάρμες εκτροφής. Αυτό οδήγησε στην πανδημία της γρίπης των χοίρων Η1Ν1 το 2009, ενός ιού που περιέχει γονίδια από τον ιό της γρίπης των χοίρων, των πτηνών και των ανθρώπων σε έναν συνδυασμό που δεν είχε εμφανιστεί ποτέ ξανά.
Ιδιαίτερος λόγος πρέπει να γίνει και για τον ιό SARS-CoV-2. Ο ιός εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην αγορά θαλασσινών στην πόλη Ουχάν τον Δεκέμβριο του 2019. Υποστηρίζεται πως πιθανότατα ο ιός προήλθε από τις νυχτερίδες, στη συνέχεια μεταπήδησε σε έναν άλλον ξενιστή και τέλος στους ανθρώπους. Ορισμένα γονίδια του νέου ιού τον συνδέουν με τους παγκολίνους – ένα ζώο που διακινείται παράνομα στην αγορά. Το ερώτημα είναι «πώς αυτοί οι παγκολίνοι κατάφεραν να κολλήσουν;». Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτοί οι ιοί έχουν εντοπιστεί μόνο σε αιχμάλωτα ζώα που κατασχέθηκαν από τα κινεζικά τελωνεία και προς το παρόν δεν υπάρχει παρόμοιος ταυτοποιημένος ιός στους παγκολίνους στην άγρια φύση. Σαφώς ο ρόλος του εμπορίου ζώων φαίνεται αρκετά ξεκάθαρος – ο ιός είτε προήλθε από ένα ζώο που πωλήθηκε σε μια αγορά ή τουλάχιστον ήταν υπό αιχμαλωσία, ή πέρασε από ένα εργαστήριο. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η προέλευση είναι πραγματικά το εμπόριο ζώων.
Κλείνοντας, τα εντατικά συστήματα εκτροφής των τελευταίων δεκαετιών είναι η πιο έντονη αλλαγή στη σχέση ανθρώπων και ζώων εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια. Το εμπόριο εξωτικών ειδών, η βρώση άγριων ζώων, οι συνθήκες εκτροφής των ζώων και κυρίως η αυξανόμενη ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη παγκοσμίως αποτελούν παράγοντες κινδύνου για τη διάδοση νέων επιδημιών. Επιβάλλεται, λοιπόν, αφενός να μειώσουμε σε μεγάλο βαθμό την κατανάλωση κρέατος και να υιοθετήσουμε ισορροπημένα πρότυπα διατροφής, όπως το μεσογειακό, και αφετέρου να στραφούμε σε βιολογικά προϊόντα που δε θα στηρίζουν τις τεχνικές της βιομηχανίας εκτροφής ζώων. Είναι καιρός να καταλάβουμε πως ο τρόπος που επιδρούμε στα ζώα είναι η αιτία για την ανάδυση νέων πιο ανθεκτικών – μεταδοτικών ασθενειών και δη πανδημιών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Pandemics: History and prevention, youtube.com Διαθέσιμο εδώ
- Άνθρωποι και ιοί, dianeosis.org. Διαθέσιμο εδώ
- Η προέλευση του Covid-19 – Τι λένε οι ερευνητές, gr.euronews.com. Διαθέσιμο εδώ
