Της Ζαφειρίας Πολυχρονιάδου,
Το Μακεδονικό Ζήτημα είναι μια διεθνής προβληματική με τις ρίζες της βαθιά στην Ιστορία, η οποία συνεχίζει να ταλανίζει κράτη και συνειδήσεις. Πρόκειται για ένα θέμα αρκετά επίπονο και εριστικό, ιδίως λόγω των πρόσφατων γεγονότων, αλλά και για το οποίο αγνοούμε οι περισσότεροι την προϊστορία του. Το ανά χείρας βιβλίο με τίτλο Η ελληνική παρουσία στη Νότια Σερβία από τους Βαλκανικούς πολέμους έως τον Μεσοπόλεμο, το οποίο θα επιχειρήσω να παρουσιάσω στο παρόν άρθρο, συνιστά μία ιστορική μελέτη, η οποία φωτίζει τις απαρχές του ζητήματος αυτού, και, συγκεκριμένα, των ελληνοσλαβικών σχέσεων μέσα από τη βολιδοσκόπηση της πορείας του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής της Πελαγονίας, καθώς και των αλληλεπιδράσεών του με τα γειτονικά φύλα, την περίοδο από τα μέσα του 19ου αιώνα έως και τον Μεσοπόλεμο.
Ο συγγραφέας του συγκεκριμένου πονήματος, Νικόλαος Αναστ. Βασιλειάδης, αρχικά το κατέθεσε ως το περιεχόμενο της διδακτορικής του διατριβής στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης της Παιδαγωγικής Σχολής του Α.Π.Θ. το 2004 και πλέον κυκλοφορεί ως ιστορικό μελέτημα από τις Εκδόσεις ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗ. Το αξιοσημείωτο της παρούσας μελέτης έγκειται όχι μόνο στην ιστορική αξία του έργου, αλλά και στο μείζον και ογκώδες πρωτογενές υλικό που συνέλεξε ο Νικόλαος Βασιλειάδης, ώστε να προσεγγίσει την ιστορική αλήθεια, αλλά και την επιστημονική και διεισδυτική ματιά υπό την οποία εξετάζει την πορεία των ελληνικών πληθυσμών στην άνω περιοχή της Μακεδονίας και, ειδικότερα, στην περιοχή της Πελαγονίας, ούσα πατρίδα και γενέτειρά του, καλύπτοντας το χρονικό άνυσμα σχεδόν ενός αιώνα, ο οποίος τέμνεται στα τέσσερα κεφάλαια του βιβλίου.
Χρονικά τοποθετείται στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν συντελείται σταδιακά η συρρίκνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ επίκεντρο του βιβλίου αποτελεί η Πελαγονία, που υπήρξε ένα μωσαϊκό εθνικών και γλωσσικών πληθυσμών. Ανάμεσα σε αυτούς έγκειτο και μια σημαντική μερίδα ελληνισμού, η οποία έθεσε από νωρίς τα πολιτισμικά της ερείσματα στην περιοχή, από τα πρώτα ελληνικά σχολεία που ιδρύθηκαν μέχρι και την εγκαθίδρυση και κυριαρχία της σε ποικίλους τομείς της πολιτιστικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Στη συνέχεια, το βιβλίο προχωρά στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα με το ξέσπασμα των Βαλκανικών Πολέμων, αλλά και την επικυριαρχία της σερβικής μεριάς στην περιοχή της Άνω Μακεδονίας, η οποία και θα διατηρηθεί και μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με μια μικρή διακοπή λόγω της φρικαλέας βουλγαρικής κατοχής.
Από τη μία, η σερβική πλευρά καθ’ όλη τη διάρκεια της επιβολής της υιοθέτησε μια άκαμπτη και ανηλεή στάση απέναντι στον ελληνίζοντα και όχι μόνο πληθυσμό της περιοχής, η οποία όλο και θα οξύνεται με την πάροδο του χρόνου και των γεγονότων, με στόχο τον τελικό αφελληνισμό και εκσερβισμό των κατοίκων. Από την άλλη, η ελληνική κυβέρνηση «θυσίαζε» επανειλημμένα τον ελληνισμό της Πελαγονίας για το όνειρο ενός Μεγαλοϊδεατισμού, αλλά και για χάριν μιας υποτιθέμενης αγαστής συνύπαρξης με τα όμορα κράτη και κυρίως με την ομόθρησκη Σερβία, εθελοτυφλώντας απέναντι στα εγκλήματα που διαπράττονταν στους ομοεθνείς της. Παρατίθενται, επίσης, οι εκπαιδευτικές πολιτικές που επιχείρησαν να εφαρμόσουν οι εκεί πληθυσμιακές μειονότητες για τη διατήρηση της εθνικής τους συνείδησης, καθώς και οι προσπάθειες συλλόγων, ομάδων, ιερέων και ορισμένων Ελλήνων αστών να στηρίξουν την ελληνική παιδεία και να προτάξουν στη διεθνή πολιτική σκηνή το αίτημα της ενσωμάτωσης του ελληνισμού της Πελαγονίας στον κορμό του ελληνικού κράτους, φτάνοντας μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα, όταν και θα εισαχθεί στο προσκήνιο το Μακεδονικό Ζήτημα.
Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα σημαντικότατο ιστορικό πόνημα, που εισχωρεί στη γενεσιουργία του Μακεδονικού Ζητήματος, στον πολύπαθο πελαγονίτικο ελληνισμό και στις σχέσεις του με τους αλλόφωνους πληθυσμούς των Βαλκανίων, όπως αυτές διαμορφώθηκαν από τον 19ο αιώνα έως τα μέσα του 20ού αιώνα, σε συνάρτηση με τα ιστορικά γεγονότα, αλλά και το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής. Ιδιαίτερα παραστατικό και ενδεικτικό της κατάστασης στην οποία είχαν περιέλθει πολλάκις οι Έλληνες της Πελαγονίας είναι η σκηνή που παραθέτει ο Νικόλας Βασιλειάδης στο βιβλίο του από τη Ζωή εν Τάφω του Στράτη Μυριβήλη: «Μας δείξανε τα σπίτια χτυπημένα από τις οβίδες σαν από αστροπελέκια, σπίτια καμένα από τις εμπρηστικές… Οι κάτοικοι εδωπέρα φοράν ολημερίς και ολονυχτίς κρεμασμένη στο στήθος μια μάσκα για τα ασφυξιογόνα… Σας περιμέναμε χρόνια στη σκλαβιά… Και μη μας αφήσετε πια, αδέρφια, στους Σέρβους. Μας τυραγάνε σκληρά, που είμαστε Έλληνες…».
