Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Οι περισσότεροι πρωτοετείς των Νομικών Σχολών της Ελλάδας έχουν την ίδια εμπειρία να αφηγηθούν: Την πρώτη τους μέρα, ή έστω εβδομάδα, στο πεδίο μάχης που λέγεται νομικές σπουδές, κάποιος διδάσκων θα τους αναφέρει τη διάταξη του άρθρου 914 του Αστικού Κώδικα. «Όποιος ζημιώσει άλλον παράνομα και υπαίτια, έχει την υποχρέωση να τον αποζημιώσει». Καλά ως εκεί. Οι νέοι φοιτητές θα εντρυφήσουν με λεπτομέρεια στη διάταξη κατά τη διάρκεια των σπουδών τους: θα μάθουν να αναπτύσσουν έναν νομικό συλλογισμό, να φτιάχνουν μια μείζονα και μια ελάσσονα πρόταση, να διακρίνουν ποια είναι η παράνομη πράξη και τι ακριβώς είναι η υπαιτιότητα. Κι όμως, αν δεν επιλέξουν να διδαχθούν Ρωμαϊκό Δίκαιο, πολύ πιθανόν να φύγουν από τη σχολή χωρίς να γνωρίζουν πόσο παλιά είναι η προέλευση αυτής της διάταξης.
Στη Ρωμαϊκή Περίοδο της Ελεύθερης Πολιτείας (Res Publica), κατά την οποία οι νόμοι (leges) έχουν ιδιαίτερη θέση ως πηγές του δικαίου, θα συναντήσουμε τη Lex Aquilia. Θεωρείται, παραδοσιακά, ότι η διάταξη τέθηκε σε ισχύ το 286 π.Χ. (αν και σύγχρονοι ιστορικοί την τοποθετούν αργότερα, προς τα τέλη του 3ου και αρχές του 2ου αιώνα π.Χ.), πράγμα που την κάνει αρκετά πιο παλιά από πολλά γεγονότα που θα λέγαμε ότι προοιωνίζονται τη δική μας διάταξη ΑΚ914. Το ρωμαϊκό δίκαιο, άλλωστε, είναι γνωστό ότι μέσα από την Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση και, γενικότερα, το νομοθετικό έργο του συγκεκριμένου Αυτοκράτορα (ο οποίος ασφαλώς θεωρούσε εαυτόν Ρωμαίο Αυτοκράτορα, καθώς ο όρος Βυζάντιο είναι πολύ μεταγενέστερος), αλλά και μεταγενέστερες κωδικοποιήσεις, πέρασε μέσα από τους αιώνες, με αρκετές διατάξεις να μένουν σχεδόν αυτούσιες, πλην του ότι μεταφράστηκαν στα ελληνικά. Κωδικοποιήσεις όπως η Εξάβιβλος του Αρμενόπουλου, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον στον Μεταβυζαντινό ελλαδικό χώρο, αλλά και επηρέασαν το Δίκαιο του Νέου Ελληνικού Κράτους, περιλαμβάνουν το δίχως άλλο αρκετές διατάξεις τις οποίες ένας Ρωμαίος νομομαθής μάλλον θα γνώριζε αρκετά καλά.
Παρόλο που η Lex Aquilia είναι ιδιαίτερα γνωστή, δεν ήταν η πρώτη φορά που οι Ρωμαίοι προσπάθησαν να θεσμοθετήσουν την αποζημίωση για ζημία που προκλήθηκε από παράνομη πράξη. Για την αντιμετώπιση της iniuria (αδικία, παρανομία), ο Δωδεκάδελτος, η παλαιότερη κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου (451–450 π.Χ.), αποτέλεσε σημείο τομής για μια κατάσταση μετάβασης από ένα σύστημα ιδιωτικής εκδίκησης σε ένα σύστημα όπου το κράτος επέμενε ότι το άτομο που αδικείται πρέπει να αποδεχθεί αποζημίωση αντί να πάρει εκδίκηση και καθόριζε το ποσό της. Θεωρητικά, ίσχυε ακόμη και η ίση ανταπόδοση, αλλά φαίνεται ότι σπανίως, πλέον, εφαρμοζόταν. Επιπλέον, η έννοια της παράνομης πράξης δεν περιελάμβανε πλέον μόνο σωματική επίθεση, αλλά και δυσφήμιση και προσβλητική συμπεριφορά.
Οι διατάξεις του Δωδεκάδελτου σχετικά με το damnum iniuria datum (περιουσιακή ζημία λόγω παράνομης ενέργειας) δεν είναι σε μας ιδιαίτερα γνωστές. Γνωρίζουμε απλώς ότι υπήρχαν και, σε γενικές γραμμές, τι προέβλεπαν, καθώς ο Δωδεκάδελτος δεν έχει σωθεί, παρά μόνο, αποσπασματικά. Σε κάθε περίπτωση, οι διατάξεις αντικαταστάθηκαν από τη Lex Aquilia. Αυτός ο νόμος κάλυπτε και τους σκλάβους και τα ζώα, καθώς και τα κτίρια. Εάν ένας σκλάβος ή ένα ζώο βοσκής θανατωνόταν παράνομα, οι ζημιές ήταν ίσες με την υψηλότερη αξία του σκλάβου ή του ζώου το προηγούμενο έτος. Το κάψιμο, το σπάσιμο ή η καταστροφή άλλων ειδών περιουσίας επέφερε αποζημίωση που ανερχόταν στην υψηλότερη αξία του πράγματος, των τελευταίων 30 ημερών. Σε κάθε περίπτωση, η ζημία έπρεπε να προέρχεται από υπαίτια πράξη, είτε από δόλο ή και από αμέλεια.
Ο συγκεκριμένος νόμος του Ρωμαϊκού Δικαίου δεν είναι, βέβαια, ο μόνος που επιβιώνει έστω με διαφορετική μορφή στα σύγχρονα Δίκαια, κυρίως της Ηπειρωτικής Ευρώπης. Εξετάζοντας το Εμπράγματο Δίκαιο, θα δει κανείς ότι ορισμένες περιπτώσεις ρυθμίζονται με παρόμοιο τρόπο στη σημερινή Ελλάδα, όπως ρυθμίζονταν και στο Ρωμαϊκό Δίκαιο. Γι’ αυτό, αγαπητοί φίλοι, μη φοβηθείτε να μάθετε την Ιστορία πίσω από το Δίκαιο – μπορεί να εκπλαγείτε ευχάριστα!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δημοπούλου, Α. (2019). Ρωμαϊκό Δίκαιο: Αναδρομή στις πηγές του σύγχρονου Δικαίου. Αθήνα: Ευρασία.
- Delict (Roman Law). Encyclopaedia Britannica, διαθέσιμο εδώ.
