Της Παρασκευής Θεοδωρίδου,
Ύστερα από τα τραυματικά γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής και τη μεγάλου εύρους έλευση των προσφύγων από περιοχές της Μικράς Ασίας, η Ελλάδα κλήθηκε να λειτουργήσει ως επιτελικό κράτος. Συγκεκριμένα, θα έπρεπε να διαχειριστεί ορθώς και ψύχραιμα τα προσφυγικά κύματα, ούτως ώστε να μην υπάρξει νέα ανθρωπιστική καταστροφή. Τις δράσεις θα ενισχύσουν οργανισμοί προερχόμενοι από τις Μεγάλες Δυνάμεις ή από την ίδια την Ελλάδα, ενώ καίριο ρόλο θα διαδραματίσει και η Κοινωνία των Εθνών (Κ.τ.Ε.). Τομείς στους οποίους δόθηκε περισσότερη έμφαση κατά τη διαδικασία της ενσωμάτωσης ήταν η στέγαση, η υγεία, η οικονομία, η εκπαίδευση και η κοινωνική ένταξη.
Ο ερχομός των προσφύγων πραγματοποιήθηκε κάτω από δυσχερείς συνθήκες, καθώς οικογένειες και μη έπρεπε να επιβιβαστούν στα καράβια με λίγα μόνο από τα υπάρχοντά τους, ούτως ώστε να ξεφύγουν ταχύτατα από τον τουρκικό ζυγό. Η εγκατάλειψη των περιουσιών τους, αλλά και ο εκτοπισμός από την πατρίδα τους, ήταν ένα σκοτεινό για αυτούς γεγονός. Με την πρώτη άφιξη των προσφύγων τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1922, το ελληνικό κράτος κατέβαλλε προσπάθειες για την προσωρινή τους στέγαση και παροχή τροφίμων και ιατρικής περίθαλψης. Ο νεοεισερχόμενος πληθυσμός ήταν μεγάλος και τα μέσα της πολιτείας εκείνη την περίοδο ήταν πενιχρά. Μάλιστα, η Ελλάδα είχε βγει από μια μακρά περίοδο οικονομικής ασφυξίας, ως απόρροια των προηγούμενων πολέμων, επομένως δεν ήταν σε θέση να παρέχει την κατάλληλη οικονομική στήριξη στους πρόσφυγες. Φιλανθρωπικοί οργανισμοί έκαναν τότε την εμφάνισή τους, όπως ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, οι οποίοι έσπευσαν να βοηθήσουν την πολιτεία και να προσφέρουν τροφή και ιατρική περίθαλψη.
Οι δυσκολίες του φθινοπώρου θα λάβουν σταδιακά μεγαλύτερες διαστάσεις, εξαιτίας της έλευσης του χειμώνα, γεγονός που οδηγούσε σε επίσπευση της παροχής στέγασης. Οι πρόσφυγες δεν είχαν το δικαίωμα να αποκτήσουν κτηματική περιουσία ισοδύναμη με αυτή που διατηρούσαν στη Μικρά Ασία. Επιπλέον, η πλειοψηφία πίστευε ότι η παραμονή τους στην Ελλάδα θα ήταν προσωρινού χαρακτήρα, κάτι που σταδιακά αντιλήφθηκαν ότι δεν θα συνέβαινε. Το καθήκον, λοιπόν, της εγκατάστασης ανέλαβε το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, το οποίο είχε ιδρυθεί για αυτόν τον σκοπό. Το Ταμείο αυτό είχε δύο στόχους: την αποκατάσταση στην ύπαιθρο (αγροτική αποκατάσταση) και την αστική αποκατάσταση, με τη δημιουργία ισχυρού εργατικού δυναμικού. Έως και τα τέλη του 1922, το Ταμείο κατάφερε να δημιουργήσει πρόχειρα παραπήγματα και σκηνές. Επειδή, όμως, επρόκειτο για ανθρωπιστική βοήθεια μεγάλου βεληνεκούς που ξεπερνούσε τις δυνάμεις του κρατικού μηχανισμού, η Κοινωνία των Εθνών ίδρυσε τη λεγόμενη Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, το 1923. Είχε προηγηθεί η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης στις 24 Ιουλίου του ίδιου έτους, η οποία απέβλεπε στην ανταλλαγή πληθυσμών και από τις δύο χώρες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την έλευση νέου κύματος προσφύγων στην Ελλάδα, γεγονός που έκανε επιτακτική την ανάγκη για ενίσχυση των δράσεων αυτών. Για την αγροτική αποκατάσταση προβλέπονταν τα εξής: εγκατάσταση σε εγκαταλελειμμένα χωριά ή ανέγερση εκ νέου κατοικιών και την παραχώρηση γεωργικών κλήρων, βάσει του μεγέθους της εκάστοτε οικογένειας.
Επιπλέον της απόφασης αυτής, η Ε.Α.Π. θα ενίσχυε την ανέγερση κατοικιών, είτε μέσω της εργολαβίας είτε μέσω της αυτεπιστασίας, δηλαδή την παραχώρηση αναγκαίου εξοπλισμού και υλικών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αποκατάσταση στην ύπαιθρο δεν ήταν ιδιαίτερα ωφέλιμη για τις ανάγκες των προσφύγων τις πρώτες μέρες της εγκατάστασής τους. Συγκεκριμένα, πολλοί από αυτούς δεν επιθυμούσαν να ακολουθούσουν την αγροτική ζωή, καταφεύγοντας, έτσι, στα αστικά κέντρα. Ένα άλλο πρόβλημα ήταν ότι ορισμένοι από τους πρόσφυγες αδυνατούσαν να βρουν ένα κατάλληλο κομμάτι γης, καθώς πολλά από τα οικόπεδα μουσουλμάνων ανήκαν στους ντόπιους.
Αναφορικά με την αστική αποκατάσταση, το ελληνικό κράτος είχε ενεργότερο ρόλο μαζί με το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, ενώ η Ε.Α.Π. παραχωρούσε κατά κύριο λόγο δάνεια. Βασικός στόχος της αποκατάστασης δεν ήταν τόσο η βοήθεια για εύρεση εργασίας, όσο η στήριξη για τη δημιουργία κατοικιών. Η μεγαλύτερη πλειοψηφία του προσφυγικού πληθυσμού εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη. Οι συνθήκες στα μεγάλα αστικά κέντρα παρουσίαζαν διακυμάνσεις. Πιο συγκεκριμένα, πολλοί ήταν οι νέοι αστοί πρόσφυγες, οι οποίοι ήταν ευκατάστατοι και ερχόμενοι στις πόλεις είχαν τη δυνατότητα να αγοράσουν σπίτια.
Ωστόσο, οι περισσότεροι πρόσφυγες έφτιαξαν τα δικά τους σπίτια –συνήθως παραπήγματα– σε οικόπεδα που παραχωρούσε το κράτος. Σημαντική είναι η αναφορά στο γεγονός ότι η αστική αποκατάσταση των προσφύγων ήταν συγκριτικά δυσκολότερη με αυτή της υπαίθρου. Το ελληνικό κράτος, εξαιτίας των οικονομικών δυσχερειών, αδυνατούσε να προσφέρει τα απαραίτητα μέσα στήριξης για την παροχή στέγασης. Καίριο ρόλο σε αυτό το σημείο έπαιξε και το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, το οποίο, πέρα από την εξασφάλιση ιατρικής περίθαλψης και προσωρινής στέγασης, μερίμνησε για τη δημιουργία μόνιμων κατοικιών και σε μικρότερα αστικά κέντρα. Το πρώτο διάστημα της αποκατάστασής τους στις πόλεις, μεγάλο μέρος των προσφύγων δούλευε σε περιστασιακές δουλειές, όπως εργοστάσια, βιοτεχνίες ή ως μικροπωλητές. Μάλιστα και οι γυναίκες των οικογενειών εργαζόντουσαν, προκειμένου να ενισχύσουν το οικογενειακό ταμείο και να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα για την επιβίωση της οικογένειας.
Ένας άλλος εξίσου ήσσονος σημασίας τομέας είναι η ιατρική περίθαλψη και η παροχή καλύτερης δυνατής υγειονομικής υποστήριξης στους πρόσφυγες. Οι πρόσφυγες που έφταναν στην Ελλάδα ήταν εξαθλιωμένοι σωματικά και ψυχικά και με ελλιπή διατροφή. Κατά τις πρώτες μέρες της άφιξής τους, θα χαρακτηρίζαμε τις συνθήκες της εγκατάστασής τους αντίξοες, για τον λόγο ότι χιλιάδες πρόσφυγες συγκεντρώνονταν σε λίγα και μικρά κέντρα, τα οποία επιβάρυναν σημαντικά την υγεία τους. Οι επείγουσες ανάγκες, λοιπόν, για ιατρική περίθαλψη καλύφθηκαν, αρχικά, από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας, ιδιώτες και ξένους φιλανθρωπικούς οργανισμούς. Μερικοί από αυτούς ήταν ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, η American Near East Relief, ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός και η Κοινωνία των Εθών.
Η αντιξοότητα που αναφέρθηκε παραπάνω οδήγησε στην εμφάνιση επικίνδυνων και μολυσματικών ασθενειών, όπως η ελονοσία, ο τύφος και ευλογιά, παράγοντες που αύξησαν τον βαθμό της θνησιμότητας. Καταβλήθηκε μεγάλη προσπάθεια για την άμεση αντιμετώπιση των ασθενειών, εντούτοις, σημειώθηκε έξαρση του τύφου και της ελονοσίας, κυρίως στις περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης. Η ελληνική κυβέρνηση φρόντισε να ιδρύσει νοσοκομεία στα μεγάλα αστικά κέντρα, αποκλειστικά για τους πρόσφυγες, καθώς και να δημιουργήσει τα απαραίτητα εμβόλια. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως οι ανθρωπιστικές συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής και οι προσπάθειες αποκατάστασης των προσφύγων αποτέλεσαν μια μακρόσυρτη σκοτεινή περίοδο τόσο για τον ρου της Ιστορίας γενικά, όσο και για την πορεία της Ελλάδας ειδικά. Αναμφισβήτητα, αποτέλεσε σημείο αναφοράς και στις μελλοντικές σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, εφόσον πρόκειται για ένα γεγονός που απασχολεί αμφότερες τις χώρες έως και σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Παπαρρηγόπουλος, Κωνσταντίνος (2010), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα: National Geographic Society
- Η στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων, LiFO, διαθέσιμο εδώ
- Η αποκατάσταση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής: ο ρόλος του ελληνικού κράτους και των ξένων δυνάμεων, διαθέσιμο εδώ
- Gallant, W. Thomas (2001), Brief Histories: Modern Greece, London: Arnold, Hodder Headline Group
