Του Θεόδωρου Δημούδη,
Η τεράστια πρόοδος που σημειώνεται τον τελευταίο αιώνα στον τομέα της βιοτεχνολογίας έχει επιλύσει σημαντικά και δυσεπίλυτα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου. Ωστόσο, όπως έχει συμβεί και στο παρελθόν με προηγούμενες επιστημονικές ανακαλύψεις (βλ. πυρηνική ενέργεια), η κακόβουλη χρήση της βιοτεχνολογικής γνώσης έχει δημιουργήσει μια νέα απειλή, αυτή των βιολογικών όπλων. Πράγματι, τα βιολογικά όπλα συγκαταλέγονται στα όπλα μαζικής καταστροφής με την επικινδυνότητά τους να έγκειται στο γεγονός ότι μπορούν να εξαπλωθούν σε παγκόσμιο επίπεδο, προκαλώντας την εκδήλωση μιας επιδημίας που μάλιστα θα αργήσει να γίνει αντιληπτή. Έτσι, η χρήση τέτοιων μέσων διεγείρει διεθνή και έντονο προβληματισμό.
Κατηγορίες βιολογικών όπλων
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ως βιολογικά όπλα ορίζονται είτε μικροοργανισμοί (ιοί, βακτήρια, μύκητες) είτε τοξικές ουσίες που παράγονται από ζωντανούς οργανισμούς που απελευθερώνονται, με σκοπό να μεταδώσουν ασθένειες και να θανατώσουν ανθρώπους, ζώα και φυτά. Αυτοί οι βιολογικοί παράγοντες μπορεί να βρίσκονται στα τρόφιμα, διαλυμένοι στο πόσιμο νερό ή στον αέρα, στις καλλιέργειες και στα ζώα, καθώς και σε μολυσμένα αντικείμενα. Εισέρχονται στον οργανισμό κυρίως μέσω του αναπνευστικού και του πεπτικού συστήματος, μέσα από ασυνέχειες του δέρματος ή με την επαφή με τους βλεννογόνους των οφθαλμών και της μύτης. Επίσης, μπορεί εύκολα να τροποποιηθούν από τους χρήστες τους μέσω συμπύκνωσης, να πάρουν τη μορφή αεροζόλ για υψηλότερο βαθμό διασποράς, καθώς επίσης και να γίνουν πιο μεταδοτικοί και πιο ανθεκτικοί σε φαρμακευτικές αγωγές με την τεχνολογία του ανασυνδυασμένου DNA. Τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά καθιστούν τους βιολογικούς παράγοντες ιδανικό όπλο στα χέρια τρομοκρατών, κρατικών και παρακρατικών οργανώσεων, με σκοπό τον εκφοβισμό και εξαναγκασμό του πληθυσμού, καθώς και την επιβολή θρησκευτικών και πολιτικών ιδεών. Μία κατάσταση που ονομάζεται βιοτρομοκρατία.
Τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των Ηνωμένων Πολιτειών (CDC) ταξινομούν αυτούς του παράγοντες – υλικά τρομοκρατίας σε τρείς κατηγορίες, ανάλογα με την επικινδυνότητά τους. Αυτοί που εγκυμονούν τον υψηλότερο κίνδυνο, επειδή διαδίδονται εύκολα και έχουν υψηλή θνησιμότητα, κατατάσσονται στην Κατηγορία Α. Αντίστοιχα, οι βιολογικοί φορείς που μεταδίδονται εύκολα, αλλά έχουν χαμηλότερη θνησιμότητα, κατατάσσονται στην Κατηγορία Β, ενώ οι φορείς της Κατηγορίας Γ περιλαμβάνουν νέα παθογόνα που είναι εύκολα διαθέσιμα και μπορεί να μεταλλαχθούν σε δυνητικά επικίνδυνα όπλα. Παρακάτω παρατίθενται χαρακτηριστικά παραδείγματα της κάθε κατηγορίας:
Κατηγορία Α:
Άνθρακας (Bacillus anthracis): Οξεία λοιμώδης νόσος που οφείλεται στον Βάκιλο του Άνθρακα. Πρόκειται για gram (+) μικρόβιο, με ικανότητα παραγωγής σπορίων σε αντίξοες συνθήκες. Είναι το πιο γνωστό βιολογικό όπλο. Οι άνθρωποι μπορεί να αρρωστήσουν με άνθρακα, εάν έρθουν σε επαφή με μολυσμένα ζώα, εισπνεύσουν σπόρια, ή καταναλώσουν κάτι μολυσμένο με σπόρια. Αντιμετωπίζεται με εμβολιασμό και αντιβιοτική αγωγή για 60 ημέρες. Ωστόσο, ο αναπνευστικός άνθρακας είναι σχεδόν πάντα μοιραίος λόγω απότομης πνευμονίας.
Αλλαντίαση (Clostridium botulinum): Παραλυτική νόσος που προκαλείται από νευροτοξίνη που παράγεται από το εν λόγω βακτήριο. Έχει την ικανότητα παραγωγής ανθεκτικών σπορίων.
Πανώλη (Yersinia pestis): Γνωστή ως «πανούκλα», συμβαίνει σε περιοχές όπου μολυσμένοι με το βακτήριο της πανώλης ψύλλοι τσιμπούν ανθρώπους. Η τρομοκρατική διασπορά της πανώλης γίνεται με χρήση αεροζόλ του βακτηρίου και την πρόκληση πνευμονικής πανώλης. Ανάλογα με το στέλεχος, ποικίλλει το μέγεθος της επιδημίας που θα προκληθεί.
Τουλουραιμία (Francisella tularensis): Βακτηριακή ζωονόσος. Η απελευθέρωση με αεροζόλ σε πυκνοκατοικημένες περιοχές έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση μεγάλου αριθμού κρουσμάτων που δύσκολα διαχωρίζεται από άλλες αναπνευστικές λοιμώξεις.
Ευλογιά (Variola major): Ιογενής νόσος. Μεταδίδεται από άτομο σε άτομο, κυρίως με σταγονίδια ή αεροζόλ μολυσμένων ατόμων. Μολυσμένα ρούχα ή σεντόνια μπορούν επίσης να μεταδώσουν τον ιό. Ο ιός της ευλογιάς θεωρείται πως έχει εξαφανισθεί πλήρως από το 1977. Ωστόσο, παγκοσμίως δύο είναι τα εργαστήρια (το ένα στη Ρωσία και το άλλο στις Η.Π.Α.) στα οποία απαντάται απόθεμα ιών της ευλογιάς και δεν μπορεί να εξαλειφθεί η πιθανότητα κλοπής και αξιοποίησής του για σκοπούς βιοτρομοκρατίας.
Κατηγορία Β:
Βρουκέλωση (Brucella): Βακτηριακή ζωονόσος. Συνηθέστερα, μεταξύ άλλων, προσβάλλονται ζώα όπως πρόβατα, βοοειδή, κατσίκες, χοίροι και σκύλοι.
Salmonela, Escherichia coli O157:H7, Shigella: Βακτήρια που προσβάλλουν το νερό, τα τρόφιμα και τα ζώα και μπορεί να οδηγήσουν σε επικίνδυνες ασθένειες.
Τύφος (Rickettsia prowazekii): Ο επιδημικός τύφος μεταδίδεται στους ανθρώπους μέσω της επαφής με ψείρες και ψύλλους. Ευθύνεται για πολλούς θανάτους στο παρελθόν, αλλά πλέον είναι σπάνιος.
Χολέρα (Vibrio cholerae): Οξεία εντερική λοίμωξη. Οι μεγάλες επιδημίες σχετίζονται συχνά με τη μόλυνση των αποθεμάτων νερού ή των τροφίμων που πωλούνται στον δρόμο με περιττώματα. Εάν αφεθεί χωρίς θεραπεία, το 25-50% των σοβαρών περιπτώσεων χολέρας μπορεί να είναι θανατηφόρα.
Κατηγορία Γ:
Ιός Nipah: Ζωονοσογόνος ιός. Μεταδίδεται από τις νυχτερίδες των φρούτων. Είναι επίσης γνωστό ότι προκαλεί ασθένειες σε χοίρους και ανθρώπους.
Χανταϊοί: Οικογένεια ιών που μεταδίδονται κυρίως από τρωκτικά και μπορούν να προκαλέσουν ποικίλες ασθένειες σε ανθρώπους παγκοσμίως.
Στην κατηγορία Γ ανήκουν, επίσης, ο κίτρινος πυρετός, τα πολυανθεκτικά βακτήρια και ο ιός Ebola.
Η βιοτρομοκρατία στην ιστορία
Στον διάβα της ιστορίας, κατά τις ανθρώπινες πολεμικές συρράξεις, χημικά και βιολογικά όπλα χρησιμοποιούνται εδώ και πολλούς αιώνες. Ήδη από την αρχαιότητα υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες για βέλη εμποτισμένα σε δηλητήριο ζώων, που χρησιμοποιήθηκαν από τους Έλληνες στον Τρωικό πόλεμο. Επιπλέον, κατά την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου, οι Σκύθες εμβάπτιζαν τα βέλη τους με αίμα ανθρώπων και Clostridium tetani. Από την άλλη, οι Χετίτες (14ος αι.) έστελναν μολυσμένα με τουλουραιμία κριάρια στους εχθρούς με στόχο την αποδυνάμωση. Κατά τον μεσαίωνα πάλι, οι Μογγόλοι έριχναν μολυσμένα με πανούκλα πτώματα στην πολιορκημένη πόλη Κάφφα (Κριμαία) με καταπέλτες. Ψύλλοι και αρουραίοι μετέφεραν την αρρώστια στα λιμάνια της Μεσογείου, προκαλώντας το ξέσπασμα του Μαύρου θανάτου (<25 εκατομμύρια θάνατοι). To 1763, οι Βρετανοί πουλάνε κουβέρτες από ασθενείς με ευλογιά στους ιθαγενείς της Αμερικής, ενώ την ίδια πρακτική χρησιμοποίησαν οι ομοσπονδιακοί το 1863 πουλώντας ρούχα από ασθενείς με κίτρινο πυρετό στον Αμερικανικό εμφύλιο.
Εμφανής ήταν η χρήση βιολογικών όπλων και στους δύο παγκόσμιους πολέμους. Στον Α’ Παγκόσμιο, Γερμανοί και Γάλλοι μόλυναν ζωοτροφές με Bacillus anthracis και προώθησαν μολυσμένα ζώα σε αντίπαλες χώρες. Από την άλλην, στον Β’ Παγκόσμιο, είναι γνωστά τα πειράματα των Γερμανών σε κρατούμενους, κατά τα οποία τους μόλυναν με Ricketssia prowazekii, ηπατίτιδες, ελονοσία και δοκίμαζαν εμβόλια και τοξικές ουσίες σε στρατόπεδα συγκεντρώσεων. Στο ίδιο μήκος κύματος, το πρόγραμμα βιολογικού πολέμου της Ιαπωνίας (Unit 731) ευθύνεται για τον θάνατο 10.000 αιχμαλώτων, οι οποίοι μολύνθηκαν με αέρια γάγγραινα, άνθρακα, χολέρα και πανώλη.
Στον σύγχρονο κόσμο, η θρησκευτική ομάδα Aum Shinrikyo επιτέθηκε με αέριο σαρίν στο μετρό του Τόκυο (1995), ενώ αίσθηση είχαν προκαλέσει οι επιστολές άνθρακα σε γερουσιαστές και κανάλια στη Ν.Υ. (2001). Απόπειρες ανάπτυξης βιολογικών όπλων έχουν γίνει και από τον ISIS και την Αλ Κάιντα. Τέλος, οι εξελίξεις στη βιοτεχνολογία δίνουν τη δυνατότητα ανάπτυξης εξατομικευμένων ουσιών, ειδικά σχεδιασμένων ανάλογα με το DNA του καθενός, οι οποίες είναι εξειδικευμένα βλαβερές. Για αυτό και οι πολιτικοί ηγέτες προσέχουν ιδιαίτερα σχετικά με το που αφήνουν το «γενετικό αποτύπωμά» τους.
Συμπερασματικά, τα βιολογικά όπλα είναι μοναδικά ως προς την αορατότητά τους και τις καθυστερημένες επιπτώσεις τους. Αυτοί οι παράγοντες επιτρέπουν σε όσους τα χρησιμοποιούν όχι μόνο να προκαλέσουν ασθένεια και θάνατο, αλλά και να δημιουργήσουν φόβο, πανικό και παραλυτική αβεβαιότητα. Σε μια εποχή που τα περισσότερα ισχυρά κράτη χρηματοδοτούν εργαστήρια ανάπτυξης βιολογικών όπλων (βλ. καταγγελία Ρωσίας για βιολογικά όπλα στην Ουκρανία με χρηματοδότηση των Η.Π.Α.) και που ήδη διερχόμαστε από μια πανδημία από ιό αμφίβολης προέλευσης, θα πρέπει να θωρακιστούμε περισσότερο απέναντι σε τέτοιου είδους απειλές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- History of biological warfare and bioterrorism, sciencedirect.com. Διαθέσιμο εδώ
- Riedel S. Biological warfare and bioterrorism: a historical review, ncbi.nlm.nih.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Παράγοντες (Υλικά) Βιοτρομοκρατίας, labtestsonline.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Bioterrorism Agents/Diseases, Centers for Disease Control and Prevention. Διαθέσιμο εδώ
- Biological Weapons, who.int. Διαθέσιμο εδώ
- Βιοτρομοκρατία, βιολογικά όπλα και οργάνωση του τομέα Υγείας για ανταπόκριση σε βιοτρομοκρατική επίθεση, truemed.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Ποιοι είναι οι ισχυρισμοί της Ρωσίας για τα βιολογικά όπλα στην Ουκρανία και τι συμβαίνει πραγματικά, ertnews.gr. Διαθέσιμο εδώ
